LATENT JINAYATLAR: MAZMUNI, SEBEPLERI HÁM AQIBETLERI
Jámiyette jınayatshılıqtı analizlewde ashıq hám jasırın jınayatlardıń bar ekenligi anıqlanǵan. Ashıq jınayatlar rásmiy dizimge alınǵan, hújjetlestirilgen hám huqıq qorǵaw uyımları tárepinen kórip shıǵılǵan bolsa, jasırın jınayatlar (latent jınayatlar) huqıq qorǵaw uyımları ushın belgisiz bolıp qaladı.
Latent jınayatlar jámiyettiń huqıqıy qáwipsizligi hám sociallıq turaqlılıǵına úlken qáwip tuwdıradı, sebebi olardıń jasırınlıǵı sebepli olarǵa qarsı nátiyjeli ilajlar kóriw qıyınlasadı. Bul maqalada latent jınayatlar túsinigi, olardıń kelip shıǵıw sebepleri, túrleri, olardı anıqlaw usılları hám aldın alıw ilajları talqılanadı.
Latent jınayatlar – rásmiy statistikada kórsetilmegen, huqıq qorǵaw uyımları tárepinen dizimge alınbaǵan hám ádette jınayatshı hám jábirleniwshi ortasında jasırın qalǵan jınayatlar esaplanadı.
Bunday jınayatlar túrli sebeplerge baylanıslı jasırın qalıwı múmkin:
– jábirleniwshilerdiń qorqınıshı yamasa isenbewi;
– jınayattı ashıw imkaniyatınıń joqlıǵı;
– huqıq qorǵaw uyımlarınıń biypárwalıǵı yamasa korrupciyaǵa ushıraǵanlıǵı;
– jámiyettegi sociallıq-ekonomikalıq hám mádeniy faktorlar.
Latent jınayatlardıń dárejesi hám kólemi hár bir mámlekettiń huqıqıy sisteması hám jámiyetiniń mádeniy ózgesheliklerine baylanıslı boladı.
Latent jınayatlardı tómendegi tiykarǵı kategoriyalarǵa ajıratıw múmkin:
-Sociallıq latent jınayatlar. Bul toparǵa jınayatlar jámiyettiń belgili qatlamları tárepinen ádettegi jaǵday sıpatında qabıl etiliwi nátiyjesinde jasırın qaladı. Mısalı: shańaraqlıq zorlıq, balalarǵa qarata zorlıq, gender tiykarındaǵı kúsh kórsetiw hám zorlıq.
-Ekonomikalıq latent jınayatlar. Korrupciya, salıq tólemew hám nızamsız biznes operaciyaları sıyaqlı ekonomikalıq jınayatlar kóbinese latent halda qaladı. Sebepleri: jergilikli yaki mámleketlik organlar xızmetkerleriniń qatnasıwı, jábirleniwshilerdiń shaǵım etiwden mápdar emesligi, joqarı lawazımlı shaxslardıń aralasıwı.
-Texnologiyalıq latent jınayatlar. Zamanagóy texnologiyalar rawajlanǵan sayın internettegi jınayatlar da latent tús almaqta. Mısalı: kiberhújimler hám jeke maǵlıwmatlardı urlaw, internet arqalı aldawshılıq, onlayn qáwipler hám zorlıq.
-Jınayıy toparlar menen baylanıslı latent jınayatlar. Jınayıy toparlar tárepinen islengen jınayatlar da kóp jaǵdaylarda latent esaplanadı. Sebebi, gúwalar qorqıwı múmkin, jınayatshılar jábirleniwshilerdi hesh kimge aytpawǵa májbúrleydi, huqıq qorǵaw uyımları yamasa basqa da uyımlar belgili sebeplerge bola bunday islerdi járiyalawdan tıyıladı.
Latent jınayatshılıqtıń kelip shıǵıw faktorları kóp hám olar birneshe toparlarǵa bólinedi. Atap aytqanda:
-Sociallıq-psixologiyalıq faktorlar. Jábirleniwshilerdiń huqıqıy sawatlılıǵı tómenligi, jábirleniwshilerdiń jınayattı áshkaralawdan qorqıwı hám jámiyette ornatılǵan mádeniyat hám úrp-ádetler usı kategoriyadaǵı jınayatlardıń kelip shıǵıwına sebep boladı;
-Huqiqiy hám institucionallıq faktorlar. Usı kategoriyadaǵı toparlarǵa huqıq qorǵaw uyımlarınıń jumıs nátiyjeliliginiń tómenligin, korrupciya hám lawazımlı shaxslardıń óz mápine paydalanıw jaǵdayların, nızamshılıqtaǵı boslıqlar hám jazalardıń jeńilligin kirgiziw múmkin;
-Ekonomikalıq faktorlar. Ekonomikalıq faktorlar qatarına kámbaǵallıq hám jumıssızlıqtıń joqarı dárejesin, salıq hám ekonomikalıq sistemanıń anıq emesligin, nızamsız biznes hám ekonomikalıq jumıstıń ósiwin kirgiziwimiz múmkin.
Latent jınayatlardı anıqlaw ushın tómendegi usıllar qollanıladı:
-Sociallıq sorawlar ótkeriw jolı menen, yaǵnıy jábirleniwshiler hám gúwalardan anonim anketa arqalı maǵlıwmat jıynaw nátiyjesinde latent jınayatlardı anıqlaw múmkin;
-Arnawlı analiz usılları járdeminde, yaǵnıy kriminologiyalıq hám sociologiyalıq tallawlar ótkeriw arqalı jasırın jınayatlardı tallap, latent jınayatlardıń járiyalanıwın támiyinlewimiz múmkin;
-Texnologiyalıq qurallar járdeminde, yaǵnıy onlayn platformalar, jasalma intellekt hám maǵlıwmatlar analizi arqalı latent jınayatlar baqlap barıladı.
Latent jınayatlarǵa qarsı nátiyjeli gúresiw ushın kompleksli ilajlar talap etiledi.
Birinshiden, huqıqıy reformalar ótkeriw. Nızamlardı kúsheytiw, huqıqıy boslıqlardı jabıw hám jábirleniwshilerdi qorǵaw mexanizmlerin jetilistiriw zárúr.
Ekinshiden, jámiyetshiliktiń xabardarlıǵın arttırıw maqsetinde jábirleniwshilerdi qorǵaw qorların shólkemlestiriw hám xalıqtı huqıqıy sawatlılıqqa úyretiwdi talap etedi.
Úshinshiden, huqıq-qorǵaw uyımlarınıń bul kategoriyadaǵı jumısın kúsheytiw tiykarında korrupciyaǵa qarsı qatań ilajlar kóriw hám qáwipsizlik jáne qadaǵalaw mexanizmleriniń nátiyjeliligin arttırıw zárúr.
Tórtinshiden, texnologiyalardan paydalanıw arqalı kiberjınayatlarǵa qarsı arnawlı baǵdarlamalardı islep shıǵıw hám huqıqbuzarlıqlardı avtomatikalıq túrde baqlaw sistemaların engiziw zárúr.
Juwmaq ornında sonı aytıp ótiwimiz kerek, latent jınayatlar jámiyet ushın úlken qáwip bolıp, olardı anıqlaw hám aldın alıw huqıq qorǵaw uyımları jáne jámiyetshilik ushın áhmiyetli wazıypa bolıp esaplanadı. Bul mashqalanı sheshiw ushın huqıqıy reformalar, jámiyetlik qadaǵalaw hám texnologiyadan nátiyjeli paydalanıw talap etiledi. Eger latent jınayatlarǵa qarsı sistemalı ilajlar kórilmese, olar jámiyette huqıqbuzarlıq dárejesiniń artıwına hám sociallıq turaqlılıqqa qáwip salıwı múmkin.
Azamat SHÍNÍBEKOV,
Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı mektebiniń tıńlawshısı