JÁMIYETTE JÚRIS-TURÍS QAǴÍYDALARÍN BUZǴAN ShAXSLARǴA HÁKIMShILIK QAMAQ JAZASÍ TAYÍNLANDÍ

JÁMIYETTE JÚRIS-TURÍS QAǴÍYDALARÍN BUZǴAN ShAXSLARǴA HÁKIMShILIK QAMAQ JAZASÍ TAYÍNLANDÍ

Hár bir insan – jámiyetlik orınlarda artıqsha háreketlerdi islewden, orınsız sɵzlerdi sóylewden saqlanıwı, sonday-aq, ádep-ikramlılıq normalarına qatań boysınıwı zárúr. Óytkeni, jámiyetlik tártipti ornatıwda – puqaralar bir-biri menen mádeniyattı saqlaǵan halda múnásibet ornatıwı, adamlardıń tınıshın buzatuǵın yaki bolmasa urıs-jánjelge sebep bolatuǵın is-háreketlerdi islewden tıyılıwı – bul oǵada ayrıqsha áhmiyetke iye esaplanadı.

Sol tiykarda, jınayat isleri boyınsha Shımbay rayonı sudı tárepinen, Shımbay rayonı “Gújimli” mákan puqaralar jıyını imaratında Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksiniń 183-statyasında kórsetilgen yaǵnıy, jámiyette júris-turıs qaǵıydaların buzǵan shaxslardıń qarsısına toplanǵan hákimshilik isleri kórip shıǵıldı.

Oǵan bola huqıqbuzarlar A.B, B.G, J.S hám K.Djlar spirtli ishimlik ishken más halında jámiyetlik orında, kóshede hár qıylı jaman sózlerdi aytıp qońsılarınıń úyiniń qasında shawqım shıǵarıp, olardıń tınıshlıǵın buzıp, jámiyette ornatılǵan júris-turıs qaǵıydaların mensinbesten, jámiyetlik tártipti bile tura qastan buzǵan.

Sud istegi dáliyllerdi úyrenip, huqıqbuzarlarǵa 5 sutkadan 15 sutkaǵa shekem hákimshilik qamaq jazasın tayınladı.

JAQSÍNÍŃ NURÍ SHASHÍLAR, JAMANNÍŃ NÁPSI ASHÍLAR

Xalqımızda «Oynaqlaǵan ot basar» degen danalıq gáp bar. Birewdiń iseniminen paydalanıp, óziniń talabı kelispegeni menen qalmay, sada adamlardıń shanaraǵın shayqap júrgenler tilekke qarsı biziń jámiyetimizde de ushırasıp atır. Usınday tınısh zamanda azıraq miynet etseń jaqsı jasawǵa imkaniyatlar esigi ashılıp tursa da, ol birewdiń miyneti arqalı kún kórmekshi boldı.

Puqara Q.Yu 2023-jıl 05-avgust kúni Qazaqstan Respublikası Alma-ata qalasında jumıs islep júrip, sol jerde ózi menen birge jumıs islep júrgen tanısı 04.05.1972 jılı tuwılǵan qońsısı puqara J.O nı Qazaqstan Respublikası Alma-ata qalasında jumıs islep ayına 400.000 teńge aylıq alasań dep alıp ketedi. Aradan waqıt ótip olar óz-ara kelise almay qalıp, waqıya jerinde J.O.nıń joqlıǵınan paydalanıp, onıń sumkasında qaldırıp ketken Ózbekstan Respublikası puqarasınıń sırt elge shıǵıw ushın 05.10.2022 jılı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik xızmetleri orayı tárepinen berilgen FK 0392852 nomerli biometriyalıq pasportın jırtıp, jaramsız awxalǵa keltiredi. Soń usı J.O.ǵa tiyisli biometriyalıq pasporttıń jırtılǵan vizalar qoyılǵan betin ózinde alıp qalıp, pasporttıń tiykarın J.O.ǵa qaytarıp berip, qalǵan ózi tárepinen jırtıp alınǵan betin qaytarıp beriw esesine onnan pul talap etedi.

Nátiyjede K.Yu tanısı J.O.nıń sırt elge shıǵıw ushın biometriyalıq pasportın jaramsız awhalǵa keltirip, onıń jırtılǵan betin Nókis qalasına ózi menen kosıp alıp qaytadı. Jábirleniwshi J.J K.Yu óziniń pasportın alıp qoyǵanın, aradan on bes kúnler ótip ózi pasportın qaytarıp alǵanın, soń ol ózine telegram social tarmaǵı arqalı kóplegen dawıslı xabarlardı jibergenin, hátte sonday xabarlardıń birinde «qızıńdı zorlayman» dep, bir kúnleri K.Yu ózine «pasportıńdı tekserip kór» dep, ol ózine pasporttıń 45-beti joq ekenligin aytqanın, ózi basta oǵan isenbeydi, keyin barıp kórse Qazaqstan Respublikasına kirdi dep mór basılǵan beti joq jırtıp alınǵanın kórgen ol ózine «eger pasportıńnıń beti kerek bolsa 150.000 teńge bereseń, eger bermeytuǵın bolsań pasportıńnıń betin órtep jiberemen» dep qorqıtadı.

Bul waqıyalardan keyin J.J Qazaqstandaǵı Ózbekstannıń elshixanasına barıp, jaǵdaydı sol jerdegi xızmetkerlerge tolıq tusindirip beredi hám ózine járdem beriwin soraydı. Jaǵday boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikası ishki isler ministrligi tárepinen sorastırıw jumısları alıp barılǵanda Q.Yu Qaraqalpaqstan Respublikası Nókis qalasına qashıp kelgenligi málim boladı hám is sudqa asırıldı.

Sudta sudlanıwshı Q.Yu ayıbın tolıq moyınlap, ózi jábirleniwshi J.Jnı aldınnan tanıytuǵının, bir kóshede qońsı bolıp turatuǵının, olardıń arasında óz-ara qarama-qarsılıqlar joq ekenin, burınnan birge jumıs islep juretuǵının, 2023-jılı iyun ayında ekewi Qazaqstan Respublikasına jumıs islew ushın birge ketkenin hám onın pasportın sol jaqqa barǵannan soń alıp qoyǵanın, joqarıdaǵı waqıyalardıń barlıǵı haqıyqat ekenligin, nızam sheńberinde jeńil jaza qollawdı sorap kórsetpe berdi.

Joqarıdaǵılardı hám tiyisli guwalardıń kórsetpelerin esapqa alıp sud sudlanıwshı Q.Yudı Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 227-statyası 2-bólimi “a” bántinde názerde tutılǵan jınayattı islegenlikte ayıplı dep taptı hám 6 (altı) ay múddetke erkinen ayırıw jazası tayınladı. Sonday-aq, 306.000 swm materiallıq zıyan pulları jábirleniwshiniń nızamlı wákiline óndirip berildi.
Bul jaǵdaylardan soń Respublikamız puqaraların itibarlı bolıwın, shaxsın tastıyıqlawshı hujjetin hesh kimniń qolına isenip tapsırmawın, dus kelgen shıraylı wádelerdi bergen adamlarǵa erip sırt elge shıqpawın sorap qalamız hám hár bir puqara shaxsın tastıyıqlawshı hujjetti jeke ózi alıp júriwge haqılı ekenin eskertemiz.

Gúlnaz UTEPBERGENOVA,
Jınayat isleri boyınsha Nókis qalası sudınıń sudyası

TAXTAKÓPIRDE KÓSHPELI QABÍLLAW

Kóshpeli qabıllawlar puqaralardıń uzaǵın jaqın etiw menen birge, olardı qıynap atırǵan másele jóninde sol tarawdıń juwaplı basshıları menen júzbe-júz sóylesiw arqalı oǵan anıq juwap alıw múmkinshiligin beredi. Sonlıqtanda, bunday qabıllaw adamlardıń tilek-ótinishleri menen pikir-usınısların tıńlaw arqalı mashqalalardı sheshiwde ornı áhmiyetli.

Taxtakópir rayonında Qaraqalpaqstan Respublikası sudı baslıǵınıń orınbasarı B.Qtaybekov hám Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudınıń sudyası A.Salievlar tárepinen kóshpeli qabıllaw ótkerildi.

Onda hár bir múrájat dıqqat penen tıńlandı, sebebi, sudqa baylanıslı múrájatlar múddet hám waqıt talap etetuǵın bolǵanlıqtan sol kúnniń ózinde sheshilmewi múmkin, biraq olar qatań sud basshıları tárepinen qadaǵalawǵa alınadı. Shólkemlestiriwshiler tárepinen múrájatlardıń nızamlı sheshim tabıwı boyınsha kórsetpeler hám huqıqıy másláhátler berildi.

KÓSHPELI SUDTA TÁREPLER ÓZ-ARA JARASTÍ

Jınayat isleri boyınsha Shımbay rayonı sudı tárepinen rayondaǵı 49-sanlı ulıwma orta bilim beriw mektebi imáratında kóshpeli sud májilisi ótkerildi. Onda usı sud baslıǵı A.Uspanov basshılıǵında, sudya járdemshisi A.Isakovanıń xatkerliginde, Shımbay rayonı prokurorınıń járdemshisi A.Baymanovanıń qatnasıwında jınayat isi ashıq hám kóshpeli sud májilisinde kórip shıǵıldı.

Onda Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 169-statyası 1-bólimi hám 266-statyası 1-bólimi menen toplanǵan jınayat islerin úyrenip shıqqan sud ayıplanıwshılar, jábirleniwshi hám jábirleniwshiniń nızamlı wákiliniń pikirlerin tıńlap, dáliyllerdi úyrenip, jetkerilgen materiallıq zıyanlardıń óndirilgenligin, jábirleniwshiniń ayıplanıwshıǵa hesh qanday shaǵım dawı joq ekenligin bildirip, táreplerdiń óz-ara jarasıw boyınsha bergen arzasın qanaatlandırıwdı lazım taptı.

Bunnan soń, sud baslıǵı tárepinen usı jıldıń 10-iyun kúni qabıl etilgen «Operativ-izlew hám tergew jumısında shaxstıń huqıqları menen erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin jáne de kúsheytiw ilajları haqqında»ǵı Prezident pármanı tiykarında 2025-jıl 1-yanvarınan baslap jınayat isleri boyınsha rayonlıq, qalalıq sudlarda tergew sudyası lawazımı engiziletuǵınlıǵı maǵlıwmat sıpatında aytıp ótildi. Usı hújjetke muwapıq, kelesi jıldıń yanvarınan jınayat isleri boyınsha sudqa shekem is júrgiziw dáwirinde processuallıq qararlarǵa sankciya beriw máselesi jınayat isleri boyınsha rayonlıq, qalalıq sudlarında óz aldına sudyalar – tergew sudyaları tárepinen kórip shıǵılıw tártibi engiziledi.

Sonday-aq, jınayat isleri boyınsha sudqa shekem is júrgiziw dáwirinde tergew sudyası tárepinen processuallıq qararlarǵa berilgen sankciyalar tek ǵana appelyaciya instanciyasında Qaraqalpaqstan Respublikası sudı, wálayatlar hám Tashkent qalası sudları, Ózbekstan Respublikası áskeriy sudı tárepinen jeke tártipte qayta kórip shıǵılıw tártibi belgilendi.

Tergew sudyalarına hákimshilik huqıqbuzarlıqlar haqqındaǵı islerdi kórip shıǵıw wákilligi beriledi.

Tergew sudyaları tárepinen kórip shıǵılatuǵın hákimshilik huqıqbuzarlıq haqqındaǵı islerdi joqarı instanciyalarda qayta kórip shıǵıwdıń ámeldegi tártibi saqlap qalınadı.

Sonday-aq, jaslar arasında jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqqa qarsı gúresiw boyınsha da puqaralar menen ashıq sáwbetlesiw ótkerilip, huqıqıy úgit-násiyat jumısları da alıp barıldı.

2024-JILDIŃ BIRINShI YARIM JILLIǴI DAWAMINDA HÁKIMSHILIK SUDLAR TÁREPINEN MÁMLEKETLIK UYIMLAR HÁM SHÓLKEMLER TÁREPINEN SHIǴARILǴAN AYIRIM QARARLAR HAQIYQIY EMES DEP TABILDI  

Hár kim óziniń buzılǵan huqıqların hám nızam menen qorǵalatuǵın máplerin qorǵaw ushın hákimshilik sudlarına múrájat etiwge haqlı.

Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudları tárepinen mámleketimizde jeke múlktiń isenimli qorǵalıwın támiyinlew, hár qanday múlktiń qol qatılmaslıǵın hám jer qatnasıqların tártipke salıwǵa qaratılǵan sociallıq-ekonomikalıq reformalardı jedel ámelge asırıw, xalıqtıń hám isbilermenlik subektleriniń mámleketke bolǵan isenimin elede bekkemlew, ádil sudlawdı ámelge asırıw, puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin qorǵaw baǵdarında bir qansha keń kólemli isler hám ilajler ámelge asırılıp kelinbekte.

Atap aytqanda, 2024-jıldıń birinshi yarım jıllıǵı dawamında Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudları tárepinen jámi 450 ǵalabalıq-huqıqıy qatnasıqlardan kelip shıǵatuǵın isler kórilip, sonnan 227 is boyınsha yaǵnıy 50,4 payız arza beriwshilerdiń múrájatleri qanaatlantırılıp, olardıń buzılǵan huqıqları tiklengen bolsa, 163 is boyınsha yaǵnıy 36,2 payız múrájat etiwshilerdiń arzaları qanaatlantırılmastan qaldırılǵan, 15 is yaǵnıy 3,3 payızı kórilmesten qaldırılǵan hám 45 is yaǵnıy 10 payızı óndiristen qısqartılǵan.

Usı dáwir dawamında Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudları tárepinen kórip shıǵılǵan 450 islerden 437 yaǵnıy 97,1 payızın mámleketlik uyımları hám shólkemleri, olardıń lawazımlı shaxslarınıń nızamǵa qayshı shıǵarılǵan qararların haqıyqıy emes tabıw hám olardıń háreketlerin (háreketsizligin) nızamǵa qayshı dep tabıw menen baylanıslı islerdi qurap, sonnan 225 is yaǵnıy 51,5 payızı boyınsha kiritilgen talaplar qanaatlantırılǵan.

Sonnan, rayon hám qala hákimleriniń qararların haqıyqıy emes hámde olardıń háreketlerin (háreketsizligin) nızamǵa qayshı dep tabıw menen baylanıslı jámi 63 is kórilip, solardan 15 is yaǵnıy 23,8 payızı boyınsha fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardıń múrájatleri qanaatlantırılıp, olardıń buzılǵan huqıq hám mápleri tiklengen bolsa, 33 is yaǵnıy 52,4 payız boyınsha usınılǵan talaplar tiykarsız bolǵanlıǵı sebepli arzalar qanaatlandırılmastan qaldırılǵan.

Sonday-aq, usı dáwir dawamında Byudjetten tısqarı pensiya fondınıń puqaralarǵa pensiya tayınlaw menen baylanıslı qararların haqıyqıy emes dep tabıw hám olardıń lawazımlı shaxslarınıń háreketlerin (háreketsizligin) nızamǵa qayshı dep tabıw menen baylanıslı jámi 200 is kórilip, solardan 175 is yaǵnıy 87,5 payızı boyınsha puqaralardıń múrájatleri qanaatlantırılıp, olardıń buzılǵan huqıq hám mápleri tiklengen bolsa, 12 is yaǵnıy 6,0 payız boyınsha usınılǵan talaplar tiykarsız bolǵanlıǵı sebepli arzalar qanaatlandırılmastan qaldırılǵan.

Bunnan tısqarı, usı dáwir dawamında:

Qaraqalpaqstan Respublikası Transport ministrliginiń qararların haqıyqıy emes dep tabıw hám olardıń lawazımlı shaxslarınıń háreketlerin (háreketsizligin) nızamǵa qayshı dep tabıw menen baylanıslı jámi 20 is kórilip, sonnan 5 is yaǵnıy 25 payız múrájat qanaatlantırılǵan;

Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleketlik salıq basqarması hám rayon (qala) Mámleketlik salıq inspekciyalarınıń shıǵarǵan qararların haqıyqıy emes dep tabıw hám olardıń lawazımlı shaxslarınıń háreketlerin (háreketsizligin) nızamǵa qayshı dep tabıw menen baylanıslı jámi 50 is kórilip, sonnan 12 is yaǵnıy 24 payız múrájatları qanaatlantırılǵan;

Májbúriy orınlaw byurosı Qaraqalpaqstan Respublikası basqarması hám rayon (qala) Májbúriy orınlaw byurolarınıń shıǵarǵan qararların haqıyqıy emes dep tabıw hám olardıń lawazımlı shaxslarınıń háreketlerin (háreketsizligin) nızamǵa qayshı dep tabıw menen baylanıslı jámi 41 is kórilip, sonnan 7 is yaǵnıy 17,1 payız múrájatları qanaatlantırılıp, fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardıń buzılǵan huqıq hám mápleri tiklengen.

Sonday-aq, sudlar tárepinen mámleketlik uyımlar hám shólkemler tárepinen qararlar qabıl qılıwda nızam talaplarına jeterli dárejede ámel etpegenlikleri ushın usı túrdegi arzalardı kóriw barısında anıqlanǵan nızam buzılıw jaǵdayları júzesinen olarǵa qarata jámi 228 ayrıqsha uyǵarıwlar shıǵarıldı.

Ulıwma alǵanda, mámleketimizde puqaralar hám yuridikalıq shaxslardıń huqıqların nátiyjeli qorǵawda hákimshilik sudlardıń rolin kúsheytiriw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan reformalar belgilengen maqsetlerdiń ámelge asırılıwı hámde insan mápleriniń nátiyjeli qorǵalıwın támiyinlewge xızmet etedi.

Amir NURLIPESOV,

Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudınıń baslıǵı                  

QANLIKÓLDE KÓSHPELI ASHIQ SUD MÁJILISI ÓTKERILDI

Qanlıkól rayonı pedagogika kolledjinde Jınayat isleri boyınsha Qanlıkól rayonı sudı baslıǵı M. Bekimbetov basshılıǵında, sudya járdemshisi T. Nurlepesovtıń xatkeriliginde, rayon prokurorı járdemshisi M.Umarovtıń qatnasıwında kóshpeli ashıq sud májilisi ótkerildi.

Onda eki jınayat isi kórip shıǵılıp, 1 jınayat isi boyınsha 2 shaxsqa qarata 3 jıl azatlıqtı sheklew, 1 jınayat isi boyınsha 1 shaxsqa qarata 1 jıl azatlıqtı sheklew jazası tayınlandı.

Sonday-aq, ashıq kóshpeli sud májilisinde 27 shaxsqa qarata 25 hákimshilik is materialları da kórip shıǵılıp, hákimshilik isleri boyınsha 6 shaxsqa qarata hákimshilik qamaq jazası, 16 shaxsqa qarata járiyma hám eskertiw járiyalanıp, 1 shaxsqa qarata májbúriy emlewge jatqarıw boyınsha qarar qabıl etildi.

Sud májilisinen soń sudya tárepinen jıynalǵanlarǵa ayırım túrdegi jınayıy qılmıslar ushın juwapkershilik liberallastırılıwı múnásibeti menen Ózbekstan Respublikası Jınayat hámde Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodekslerge ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqındaǵı Nızamınıń mazmunı hám áhmiyeti túsindirip ótildi.

HÁKIMSHILIK IS MATERIALLARÍ KÓSHPELI SUDTA KÓRIP SHÍǴÍLDÍ

Jınayat isleri boyınsha Moynaq rayonı sudınıń baslıǵı J.Qdırniyazov tárepinen «Aral» mákan puqaralar jıyını imáratında ashıq kóshpeli sud májilisi ótkerildi.

Kóshpeli sud májilisinde 10 shaxsqa qarata 9 hákimshilik isi kórip shıǵıldı. Al, 3 shaxsqa qarata 2 hákimshilik huqıqbuzarlıq haqqındaǵı is materialları táreplerdiń óz-ara jarasqanlıǵı múnásebeti menen Ózbekstan Respublikasi Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodekstiń 21 prim 2-statyasına tiykar óndiristen qısqartıldı. Sonday-aq, 6 shaxsqa qarata járiyma, al 1 shaxsqa bolsa hákimshilik qamaq jazası tayinlandı.

Sud májilisi juwmaqlanǵannan soń, sud baslıǵı tárepinen jıynalǵanlarǵa Ózbekstan Respublikası Prezidentınıń 2024-jıl 10-iyun kúngi “Operativ-izlew hám tergew jumısında shaxstıń huqıqları menen erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin jáne de kúsheytiw ilajları haqqında”ǵı pármanı menen 2025-jıl 1-yanvarınan baslap jınayat isleri boyınsha rayonlıq, qalalıq sudlarda tergew sudyası lawazımı engiziletuǵınlıǵı maǵlıwmat sıpatında aytıp ótildi. Yaǵnıy Párman menen tergew sudyalarına hákimshilik huqıqbuzarlıqqa baylanıslı islerdi kórip shıǵıw wákilligi júkletiledi. Bunıń menen jınayat isleri boyınsha birinshi instanciya sudları sudyaları arasında is kólemi turaqlılıǵın tolıq támiyinlewge erisiledi. Sonday-aq, sudyalar tárepinen jınayat islerin kóriw dawamında is boyınsha dáliylleniwi lazım bolǵan barlıq jaǵdaylardı tolıq hám qalıs tekserip shıǵıw, sudlanıwshınıń barlıq wájlerin kóriw, tárepler bildirgen iltimasnamalardı tolıq anıqlaw ushın tiykar jaratadı.

Puqaralarǵa usı hám basqada Párman tiykarında engizilip atırǵan ózgerisler hám nızamshılıqtaǵı jańalıqlar tanıstırıldı.

ISBILERMENLIK ISKERLIGI ERKINLIGINIŃ KEPILLIKLERI HÁMDE OLARǴA JARATÍLǴAN JEŃILLIKLER

SIZ SORAǴAN EDIŃIZ

Soraw: Qanday jaǵdaylarda tólewge qábiletsiz dep tabıw haqqındaǵı arzanı qanaatlandırmastan qaldırıw múmkin?

Juwap: Ózbekstan Respublikasınıń «Tólewge qábiletsizlik haqqında»ǵı Nızamınıń 55-statyasında sudtıń qarızdardı bankrot dep tabıwdı qanaatlandırıwsız qaldırıw haqqındaǵı qararı qanday jaǵdaylarda qabıl qılınatuǵınlıǵı belgilengen bolıp, oǵan kóre:

-tólewge qábiletsizlik belgileri anıqlanbaǵanda;

-sud tólewge qábiletsizlik haqqındaǵı is boyınsha qarar qabıl qılǵanǵa shekem kreditorlardıń bildirilgen talapları qanaatlandırılǵanda;

-qálbeki tólewge qábiletsizlik anıqlanǵanda.

Sudtıń qarızdardı bankrot dep tabıwdı qanaatlandırıwsız qaldırıw haqqındaǵı qararı usı Nızamda názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda hám qabıl etiliwi múmkin.

Qarızdarda jeterli kólemde likvidli mal-múlk barlıǵın bildiriwshi dáliyller bar bolǵan jaǵdayda sud qarızdardıń iltimasnamasına kóre tólewge qábiletsizlik haqqındaǵı isti kóriwdi keyinge qaldırıwǵa, qarızdarǵa kreditorlardıń talapların sud tárepinen belgilengen múddette qanaatlandırıwdı usınıs etiwge haqılı, bul múddet otız kúnnen aspawı kerek.

Sonıń menen birge, usı Nızamnıń 56-statyasında qarızdardıń tólewge qábiletsizligi haqqında is qozǵawdı qanaatlandırıwsız qaldırıw haqqında qarar qabıl etiwdiń áqıbetleri belgilengen bolıp, oǵan bola, sud tárepinen qarızdardıń tólewge qábiletsizligi haqqında is qozǵawdı qanaatlandırıwsız qaldırıw haqqında qarar qabıl qılınıwı qarızdardıń tólewge qábiletsizlik haqqındaǵı is qozǵaw haqqındaǵı arza qabıl qılınǵanlıǵı hám (yaki) baqlaw tártibi eńgizilgenligi áqıbeti bolǵan bárshe sheklewlerdiń ámel etiliwin tamamlaw ushın tiykar boladı.

Utkirjon SABIROV,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası

Shártnama túsinigi hám shártleri, onı ózgertiw hám biykar etiw tártibi

Eki yaki bir neshe shaxstıń puqaralıq huqıqları hám minnetlemelerin belgilew, ózgertiw yaki biykar etiwge qaratılǵan óz-ara kelisimler shártnama dep ataladı. Puqaralıq huqıqıy shártnama, tiykarınan, múlkiy qatnasıqlardı rásmiylestiriw ushın dúziledi. Ayrım jaǵdaylarda shártnama múlkiy huqıq hám minnetlemelerdi de rásmiylestiredi. Bul-ádebiyat, pán hám kórkem óner shıǵarmalardı jaratıw tarawındaǵı dóretiwshilik iskerligi menen baylanıslı shártnamalar bolıp, mısalı, baspa shártnaması, saxna shártnaması, kino-scenariy hám basqa shártnamalar ushın arnalǵan. Bunday shártnamalar táreplerdiń múlkiy huqıq hám minnetlemelerin, atap aytqanda avtorlıq haqı haqqındaǵı shártler hám orınlaw múddetlerin buzǵanlıq ushın juwapkerlik belgilemey, bálki mulkiy emes huqıqlardı yaki anonim tárizde shıǵarıwshı yaki shıǵarma tekstine ózgertiw kirgiziwge ruxsat beriw-bermeslik sıyaqlı mulkiy emes huqıqlardı belgileydi.

Shártnamalar óz ózgesheligine kóre tómendegi túrlerge bólinedi. Shártnama onda qatnasıp atırǵan tárepler ortasındaǵı huqıq hám minnetlemerdiń óz-ara bóliniwine qarap bir hám eki tárepleme shártnamaǵa bólinedi. Bir tárepleme shártnamada qatnasıp atırǵan táreplerdiń birinde hesh qanday minnetleme bolmay, tek huqıqı bolsa, ekinshi tárepte tek minnetleme boladı. Máselen, qarız shártnamasında qarızdar alǵan pul summasın óz waqtında qarız beriwshige qaytarıwǵa májbúr bolsa, qarız beriwshi qarızǵa bergen pul summasın talap etiw huqıqına iye. Eki tárepleme shártnamada bolsa hár eki tárep hám hukıqqa, hám minnetlemege iye boladı. Bunday shártnamaǵa aldı-sattı shátnamasın mısal etip keltiriw múmkin. Bul shártnamaǵa kóre, satıwshı satılǵan zattıń bahasın talap etiw huqıqına iye bolıp, satılǵan zattı alıwshıǵa tapsırıwǵa májbúr, alıwshı bolsa alıp atırǵan zattıń bahasın tólewi zárúr bolıp, satıp alınǵan zattı talap etip alıwǵa haqılı.

Shártnamanıń shártleri táreplerdiń qalyowi menen belgilenedi. Shártnamanıń dúziliwi Puqaralıq kodeksiniń 364-statyasında kórsetilgendey, eger tárepler ortasında shártnamanıń barlıq áhmiyetli shártleri júzesinen usınday jaǵdaylarda talap etiletuǵın formada kelisimge erisilgen bolsa, shártnama dúzilgen esaplanadı.
Shártnamanıń ulıwma tártibinde dúziliwi eki dáwir menen belgilenedi: birinshi dáwir-shártnama dúziwge usınıs etiw dáwiri, ol oferta, shártnama dúziwge usınıs etiwshi bolsa, oferent, dep ataladı. Ekinshi dáwir-shártnama dúziw haqqındaǵı usınıstı qabıl etiw, bul akcept hám usınıstı qabıl etiwshi bolsa, akceptant dep aytıladı. Shártnamanı dúziw ushın tárepler kelisiminiń ózi jeterli emes. Bul kelisim tiyisli formada rásmiylestirilgen bolıwı shárt. Shártnamalardıń forması Pukaralıq kodeksiniń 366-statyasında belgilengen qaǵıydalarǵa muwapıq bolıwı shárt, oǵan kóre, eger nızamda belgili túrdegi shártnamalar ushın málim bir forma belgilep qoyılǵan bolmasa, shártnama pitimler dúziw ushın názerde tutılǵan hár qanday formada dúziliwi múmkin. Notarial tastıyıqlanıwı yaki mámleketlik dizimnen ótkiziliwi shárt bolǵan shártnama notarial tastıyıqlanǵan yaki dizimnen ótkizilgen waqıttan baslap, notarial tastıyıqlanıwı hám dizimnen ótkiziliwi zárúr bolǵanda bolsa-shártnama dizimnen ótkizilgen waqıttan baslap dúzilgen esaplanadı. Eger Puqaralıq kodeksi yaki basqa nızamlarǵa muwapıq shártnama dúziwi májbúriy bolǵan tárep onı dúziwden bas tartsa, ekinshi tárep onı shártnama dúziwge májbúr etiw talabı menen sudqa múrájat etiwge haqlı. Shártnama dúziwden tiykarsız bas tartqan tárep usı sebepli jetkizilgen zıyandı basqa tárepke tólewi kerek.

Ulıwma qaǵıydaǵa kóre shártnama táreplerdiń kelisimine muwapıq ózgertiliwi hám biykar etiliwi múmkin. Táreplerdiń biriniń talabı menen shártnama sud tárepinen tek ekinshi tárep shártnamanı aytarlıqtay ráwishte buzsa; Puqaralıq kodeksi, basqa nızam hám shártnamada názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda. Táreplerdiń biriniń shártnamanı buzıwı ekishi tárepke ol shártnama dúziwde umit etiwge haqlı bolǵan nárselerden kóp dárejede ayrılatuǵın etip zıyan jetkiziwi shártnamanı aytarlıqtay buzıw esaplanadı. Bir tárep shártnamanı orınlawdan tolıq yaki qısman bas tartıp, nızam yaki táreplerdiń kelisiminde buǵan jol qoysa, shártnama tiyisliliginshe biykar etilgen hám ózgertilgen esaplanadı.

Bir tárep shártnamanı ózgertiw yaki biykar etiw haqqındaǵı usınısqa ekinshi tárepten bas tartıw haqqında juwap alǵannan keyin ǵana yaki usınısta kórsetilgen yamasa nızamda yaki shártnamada belgilengen múddette, bunday múddet bolmaǵanda bolsa otız kúnlik múddette juwap almaǵannan keyin, shártnamanı ózgertiw yaki biykar etiw haqqında talaptı sudqa usınıwı múmkin. Eger nızamda yaki táreplerdiń kelisiminde basqasha tártip belgilep qoyılǵan bolmasa, tárepler shártnama ózgertilgenge shekem yaki biykar etilgenge shekem minnetleme boyınsha ózleri orınlaǵan nárselerdi qaytarıp beriwdi talap qılıwǵa haqılı emes.

Saodat Qayıpnazarova,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası