TURMÍSTA JÚZ BERETUǴÍN JÍNAYATLAR TÚSINIGI HÁM TÚRLERI
Kúndelikli shańaraqta islenetuǵın jınayatlar – shańaraqlıq hám jeke qatnasıqlar sheńberinde júzege keletuǵın huqıqbuzarlıqlar bolıp, olar jámiyettiń turaqlılıǵına hám shaxstıń qáwipsizligine úlken qáwip tuwdıradı. Xojalıq jınayatlar kóbinese shańaraqlıq kelispewshilikler, sociallıq-ekonomikalıq qıyınshılıqlar, jınayıy mádeniyattıń tásiri hám nızamshılıqtı jeterli dárejede bilmew sebepli júzege keledi. Bunday huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıw ushın huqıqıy úgit-násiyatlaw, sociallıq járdem hám mámleket tárepinen nızamlı ilajlar ámelge asırılıwı zárúr.
Bul maqalada turmıslıq jınayatlardıń túrleri, olardıń kelip shıǵıw sebepleri, huqıqıy aqıbetleri hám aldın alıw ilajları talqılanadı. Sonday-aq, Ózbekstan nızamshılıǵında bul baǵdarda belgilengen jaza ilajları hám bar mashqalalar dodalanadı.
Kúndelikli shańaraqlıq tarawında islenetuǵın jınayatlardıń kriminologiyalıq sıpatlaması ózine tán túrde quramalı bolıp esaplanadı. Onıń quramalılıǵınıń belgisi jınayatlardıń waqıt hám aralıq aralıǵında (yaǵnıy, olardıń hár túrliligi, rawajlanıwınıń ózine tán tendenciyası bar ekenligi, keń tarqalǵanlıǵı, shaxsqa qarsı qaratılǵanlıǵı, isleniw usılı, ornı hám isleniw waqtı sıyaqlılar) júz beriwi bolıp tabıladı.
Bul kórip shıǵılıp atırǵan jınayatlar kriminologiyalıq belgileri boyınsha, bir túrdegi jınayatlar kategoriyasına kiredi (júz beriw ornına qaray, turmıslıq xarakterge iye qastıyanlıqtıń bar ekenligi sıyaqlılar). Sonıń menen birge, túrlerge bóliniwi boyınsha da turmıslıq jınayatlar birdey emes hám óz ishine jınayat-huqıqıy kózqarastan zárúr belgige iye bolǵan (shaxsqa qarsı qaratılǵan hám jámiyetlik tártipti buzıwshı zorlıq hám kúsh qollanılmaǵan sıyaqlılar) jınayıy qılmıslar islenedi.
Kúndelikli turmıs sheńberindegi jınayat degende neke, shańaraqlıq, tuwısqanlıq, doslıq, tanıslıq, jaqın yamasa qońsıshılıq qatnasıqlarında júzege keletuǵın, shaxsqa, onıń abırayı hám qádir-qımbatına, huqıq hám erkinliklerine qáwip salatuǵın ayıplı jámiyetlik qáwipli qılmıs (háreket yamasa háreketsizlik) bolıp tabıladı.
Kúndelikli turmıs tarawında júz berip atırǵan jınayatshılıqtıń analizinen málim boldı, bul jınayatlar kópshilik jaǵdayda ishiwshilik penen tıǵız baylanıslı. Sol sebepli, mámleketimizde bul jaǵdayǵa ayrıqsha itibar qaratılıp, ishiwshilikti júzege keltiriwshi bir qatar sebep hám sharayatlar saplastırılmaqta. Házirgi waqıtta, bul baǵdarda milliy dástúrlerdiń ishiwshilik penen baylanıslı bolmaǵan ádetlerin qayta tiklew hám belgili bir máresimlerdi puqaralar jıyınlarınıń belsene qatnasıwı arqalı tártipke salıw ámelge asırılmaqta. Biraq, soǵan qaramastan, ishiwshilik turmıslıq jınayatshılıq kórsetkishleriniń artıwına tásir etpekte. Biz qarap atırǵan jınayatshılıqtıń tiykarǵı dereklerinen jáne biri turmıslıq turmıs processinde shaxslar arasındaǵı kelispewshilik jaǵdayları bolıp esaplanadı.
Kúndelikli turmıs sharayatında júzege keletuǵın kelispewshilikler tiykarınan uzaq waqıt dawamında bolıp, waqtında tar shegarada bolǵan bolsa da, áste-aqırın kúsheyip barıwı (shaxslar arasındaǵı óz-ara kelispewshiliklerdiń waqtı-waqtı menen kúsheyiwi) yamasa birden kúsheyiwi (jaqsı tárepke ózgermeytuǵın kelispewshilikler) sıyaqlılardı óz ishine aladı. Waqtı-waqtı menen qaytalanıp turatuǵın kriminogen-jánjelli jaǵdaylar ortasha 33% ti qurap, yarım jıldan úsh jılǵa shekem, 63% jaǵdaylarda bolsa úsh jıldan segiz jılǵa shekem hám onnan kóbirek waqıtta júzege keledi.
Bul klassifikaciya jınayatlardı úyreniw procesinde úlken áhmiyetke iye, sebebi ol profilaktika subektleriniń, kórip shıǵılıp atırǵan jaǵdaylardıń ózine tán táreplerin itibarǵa alǵan halda, arnawlı tarawlıq profilaktikalıq ilajlardı islep shıǵıw hám ámelge asırıwına imkaniyat jaratadı. Profilaktika quralların kriminogen jaǵdaylar mazmunına sáykeslep jolǵa qoyıw profilaktika jumıslarınıń ámelge asırılıwın hám maqsetke anıq baǵdarlanıwın támiyinleydi.
Kúndelikli turmısta islenetuǵın jınayatlar jınayatshı hám jábirleniwshilerdiń birge jasaw ornında: bólek turaq jaylarda (70%), ulıwma turaq jaylarda – kommunallarda (14%), jataqxanalarda (6%), kóshe-kóshe hám basqa da jámiyetlik orınlarda (10%) islenedi.
Bul jınayatlardıń jáne bir belgisi bolsa olardıń tiykarınan shańaraq hám qońsılar arasında júz beriwi bolıp esaplanadı. Durıs, bul baǵdarda, yaǵnıy turaq jay máselesiniń elimizde orınlı sheshilgeni áyne shańaraq hám qońsılar arasında bolatuǵın kelispewshiliklerdiń sezilerli dárejede azayıwına alıp keldi. Hár bir shańaraqqa óz aldına kóp qabatlı jaylar tárizinde qurılǵan úyler, kóp balalı shańaraqlardı esapqa alǵan halda, kóp qabatlı uylerde hám háwlilerde balalar ushın maydanshalardıń jaratılǵanı kóp tárepleme qońsılar arasında túrli kelispewshiliklerdiń kelip shıǵıwınıń aldın aladı. Sonday-aq, shańaraqlardıń bólek jasawına imkaniyat jaratılıwı olardıń hár biri ústinen sociallıq baqlaw hám qadaǵalaw alıp barıwǵa jol ashadı.
Kúndelikli turmısta islenetuǵın jınayatlardıń kópshiligin bir shaxs isleydi, kerisinshe, toparlıq ózgesheligi kemirek. Izertlewlerdiń kórsetiwinshe, tek 3% jınayatlar topar tárizinde islenedi. Bunıń tiykarǵı sebebi bolsa jábirleniwshi hám jınayatshınıń jaqın baylanısında. Toparlıq jınayatlar tiykarınan turmıslıq zorlıq jaǵdaylarında hám toy, merekelerde júzege keledi hám ayırım jaǵdaylarda júz beredi.
Kúndelikli turmıs tarawında islenetuǵın jınayatlardı kriminologiyalıq táriyiplew jınayatshılardıń shaxsın úyreniw menen tıǵız baylanıslı. Bunday izertlew kúndelikli turmıs tarawındaǵı jınayatlardıń júzege keliwiniń sebepli baylanısların biliw hám zárúr tásir ilajların qollanıwǵa imkaniyat jaratadı. Kúndelikli turmıs tarawındaǵı jınayatlardıń 85% in er adamlar isleydi. Olar isleytuǵın jınayatlar hayallar isleytuǵın jınayatlardan qáwipliligi menen ajıralıp turadı.
Kriminologiyada kúndelikli turmıs tarawında hayallar isleytuǵın jınayatlardı ulıwma jınayatlardı islewde qatnasıwshı hayallar sanına qarata úyreniwge ayrıqsha itibar qaratıladı. Ulıwma alǵanda, jınayatlardıń isleniwinde hayal-qızlardıń qatnasıwı erlerge salıstırǵanda az. Soǵan muwapıq, ulıwma jınayatlarda hayal jınayatshılardıń muǵdarı 12-15% ti quraydı. Sonday-aq, adam óltiriw jınayatlarında hayallar qatnasıwı – 3-4% ti; dene jaraqatların jatqızıwshı shaxslar ishinde – 2-3% ti quraydı. Biraq turmıslıq jınayatlar quramında adam óltiriw jınayatın islegen hayallar derlik eki esege kóp. Hayallar hám er adamlar jınayatları arasında bunday ayırmashılıqtıń bar ekenligine sebep belgili bir sociallıq faktorlar kompleksi tásirinde hayallar hám er adamlarda ózine tán bolǵan minez-qulıq sıyaqlı ózgesheliklerdiń qálipleskenliginde.
Kúndelikli turmıs tarawında júzege keletuǵın jınayatlarda kriminogenlik belsendilik tiykarınan 18-30 hám 31-40 jastaǵı shaxslar háreketlerinde baqlanadı. Bul, álbette, usı doslardıń sociallıq statusınıń ózine tánligi menen itibarǵa ılayıq. Ayrıqsha itibardıń 25-30 jaslılarǵa qaratılıwı bul jastaǵı shaxslar turmısında júz beretuǵın shańaraq-neke qatnasıqlarınıń júzege keliwi, jańa minnetlemeler hám ózin tutıw sıyaqlı óz-ara qatnasıqlardıń qáliplesiwi menen baylanıslı. Áyne usi dáwirde shańaraqlıq qarama-qarsılıqlardıń jetilisiwi hám kúsheyiwi júz beredi. Kúndelikli turmıstaǵı bunday unamsız jaǵdaylardıń kórsetkishleriniń bar ekenligi bolsa shańaraqtıń buzılıw statistikasınıń joqarılıǵın bildiredi.
Ózbekstanda xalıqtıń ózine tán úrp-ádet hám dástúrleri tiykarında shańaraqlıq qatnasıqlar shólkemlestirilgen bolsa da, ajırasıw dárejesi 25-30 jastaǵılarǵa tuwra keliwi ashınarlı jaǵday. Bul bolsa turmısta ajırasıw hám jınayat islewdiń óz ara bir-birine uqsas tárizde júzege kelip atırǵanınıń kórinisi bolıp tabıladı. Sonday-aq, neke hám shańaraq jasınıń 17-18 jasqa azayıp atırǵanı da ózine tán izertlewler ótkeriliwin talap etpekte. Sebebi bul jastaǵı jaslardıń shańaraq hám neke qatnasıqlarına kirip keliwi profilaktikalıq ilajlardıń ayrıqsha tárbiyalaw ilajların tek ǵana jaslarǵa emes, al usı jastaǵılardıń shańaraq qurıwına sebep bolıp atırǵan shaxslarǵa da qaratılıwın talap etpekte.
Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek, kúndelikli turmıs tarawında zorlıq etiwshi huqıqbuzar shaxslarda miyrim-shápáát baylanıslarınıń azlıǵı, jumıs penen bánt emesligi, shańaraqtaǵı jetispewshilikler yamasa olardıń minez-qulqında agressivlik jaǵdayına túsip qalıwın óz jaqınlarına qarata hár qıylı kórinistegi zorlıqlardı islewinde kórinetuǵının bildirdi. Bunday kategoriyadaǵı shaxslar tiykarınan, zorlıq etiwshi, jábir kórsetiwshi, zulımlı shaxslar ekenligin ayrıqsha talqılap, bul baǵdarda tiyisli profilaktikalıq ilajlardı kúsheytiwdi talap etedi.
Zuxra AYAPOVA,
Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı keńesi janındaǵı Sudyalar joqarı mektebi tıńlawshısı