SHÁRTNAMA DÚZIW HÁM ONÍ DÚZIWDE KELIP SHÍǴATUǴÍN KELISPEWSHILIKLERDI SHESHIW TÁRTIBI
Puqaralıq múnásebetleri qatnasıwshılarınıń puqaralıq huqıq hám minnetlemeleriniń payda bolıwınıń tiykarlarınıń biri- bul shártnama esaplanadı.
Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq kodeksi (keyingi orınlarda-Puqaralıq kodeksi dep júritiledi)niń 364-statyasına muwapıq, eger tárepler ortasında shártnamanıń barlıq áhmiyetli shártleri júzesinen talap etiletuǵın formada kelisimge erisilgen bolsa, shártnama dúzilgen dep esaplanadı.
Shártnamanıń nársesi haqqındaǵı shártler, nızamda yaki basqa huqıqıy hújjetlerde bunday túrdegi shártnamalar ushın áhmiyetli yaki zárúr dep esaplanǵan shártler, sonday-aq táreplerdiń biriniń arzasına kóre kelisip alınıwı zárúr bolǵan hámme shártler áhmiyetli shártler bolıp esaplanadı.
«Xojalıq júrgiziwshi subektler jumısınıń shártnamalı-huqıqıy bazası haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń 11-statyasına kóre xojalıq shártnaması pitimler ushın názerde tutılǵan jazba formada dúziledi.
Notarial tastıyıqlanıwı yaki mámleketlik dizimnen ótkeriliwi shárt bolǵan shártnama notarial tastıyıqlanǵan yaki dizimnen ótkerilgen payıttan baslap dúzilgen esaplanadı.
Puqaralıq kodeksiniń 112-statyasınıń ekinshi hám úshinshi bólimlerine muwapıq, eger táreplerden biri notarial tastıyıqlaw talap etiletuǵın pitimdi tolıq yaki onıń bir bólegin orınlaǵan bolsa, ekinshi tárep bolsa-pitimdi notarial tastıyıqlatıwdan bas tartsa, sud pitimdi orınlaǵan táreptiń talabı boyınsha onı haqıyqıy dep esaplawǵa haqılı. Bunday jaǵdayda pitimdi keyinshelik notarial rásmiylestiriw talap etilmeydi.
Eger mámleketlik dizimnen ótkeriw talap etiletuǵın pitim kerekli formada dúzilgen bolıp, biraq táreplerdiń biri onı dizimnen ótkeriwden bas tartsa, sud basqa táreptiń talabı menen pitimdi dizimnen ótkeriw haqqında qarar shıǵarıwǵa haqılı. Bunday jaǵdayda pitim sud qararına muwapıq dizimnen ótkeriledi.
Jazba túrdegi shártnama tárepler qol qoyǵan bir hújjetti dúziw jolı menen, sonday-aq pochta, telegraf, teletayp, telefon, elektron baylanıs yaki hújjet shártnamadaǵı táreplerden shıqqanlıǵın isenimli túrde anıqlaw múmkinshiligin beretuǵın basqa baylanıs járdeminde hújjetler almasıw jolı menen de dúziliwi múmkin.
Eger táreplerdiń shártnamalı huqıqıy qatnasıqlarǵa kiriskenligi jazba yaki basqa dáliller menen tastıyıqlansa, shártnamanıń bolmaǵanlıǵı dawagerdiń jetkerip berilgen tovarlar, orınlanǵan isler, kórsetilgen xızmetlerdiń bahasın óndiriw haqqındaǵı talaplardı qanaatlandırıwsız qaldırıw ushın tiykar bolmaydı. Eger nızamda yaki táreplerdiń kelisiminde pitimniń ápiwayı jazba formasına ámel qılmaslıq onıń haqıyqıy emesligine alıp keliwi tuwrıdan-tuwrı kórsetilgen bolsa, bul qaǵıyda qollanılmaydı.
Puqaralıq kodeksiniń 357-statyasına muwapıq shártnama dúzilgen payıttan baslap kúshke kiredi hám tárepler ushın májbúriy bolıp qaladı.
Shártnamanıń ámel etiw múddetiniń tamamlanıwı táreplerdi onı buzǵanlıq ushın juwapkershilikten azat etpeydi.
Nızamshılıq hújjetlerinde shártnama dúziw májbúriy bolǵan jaǵdaylar da ornatılǵan. Atap aytqanda, ǵalabalıq shártnama (Puqaralıq kodeksiniń 358-statyası), dáslepki shártnamada názerde tutılǵan tiykarǵı shártnama (Puqaralıq kodeksiniń 361-statyası), kim-astı sawdasında jeńimpaz bolıp shıqqan shaxs penen dúzilgen shártnama (Puqaralıq kodeksiniń 379-statyası), mámleket mútájligi ushın tovarlar jetkerip beriw shártnaması (Puqaralıq kodeksiniń 457-459-statyaları) h.t.b.
Ózbekstan Respublikasınıń Ekonomikalıq processual kodeksiniń 26-statyasınıń 1 hám 2-bántlerine muwapıq dúziliwi nızamda názerde tutılǵan shártnama júzesinen kelip shıqqan kelispewshilikler yaki shártnama júzesinen kelip shıqqan bolıp, sheshiw ushın ekonomikalıq sudqa tapsırıw haqqında tárepler óz-ara kelisken kelispewshilikler sheshiw ushın sudqa tapsırılıwı múmkin.
Tárepler ortasında dawanı sheshiw ushın sudqa tapsırıw haqqındaǵı kelisim shárti hár túrli formalarda, máselen, xat, telegramma, faksimil hám elektron baylanıs quralı arqalı xabar almasıw jolı menen ámelge asırılıwı múmkin.
Shártnama boyınsha kelispewshiliklerdi sheshiw ushın sudqa tapsırıw shárti dúzilip atırǵan shártnamada názerde tutılıwı hám onıń proektine táreplerden biri tárepinen kirgiziliwi múmkin, eger basqa tárep kelispewshilikler bayannamasında proekttiń usı shárti boyınsha birde-bir qarsılıq bildirmegen bolsa.
Qalǵan jaǵdaylarda bunday huqıq nızamda tuwrıdan-tuwrı kórsetilgen jaǵdayda ǵana payda boladı. Shártnama dúziw bir tárep ushın májbúriy bolǵan hám tárepler ortasında shártnamanı dúziwde kelispewshilikler payda bolǵan jaǵdaylarda Puqaralıq kodeksiniń 377-statyasında kórsetilgen qaǵıydalar májbúriy tártipte qollanıladı.
Shártnama dúziwi májbúriy bolǵan tárep onı dúziwden bas tartqan jaǵdayda, basqa tárep shártnama dúziwge májbúrlew haqqındaǵı talap penen sudqa múrájat etiwge haqılı. Bunda dawanıń talabı tek ǵana usı shártnamaǵa emes, bálki onıń ayırım shártlerine de tiyisli bolıwı múmkin. Dawager dawa arzasına dúziwge májbúr etilgen shártnama proektin qosımsha qılıwı shárt.
Puqaralıq kodeksiniń 377-statyasınıń ekinshi bóliminde kelispewshilikler bayannamasın sudta kórip shıǵıw ushın tapsırıwdıń otız kúnlik múddeti ornatılǵan.
Shártnamanıń ayırım shártleri boyınsha shártnama aldınan bolǵan dawdı kórip shıǵıwda sudlar shártnamanıń barlıq shártleri nızam hújjetlerine muwapıqlıǵın tekseredi. Shártnamanıń shártleri nızamshılıqqa muwapıq emesligi anıqlanǵan jaǵdayda, sud táreplerge sheshiwshi qarar shıǵarılǵanǵa shekem muwapıq emes shártin saplastırıwdı usınıs etedi hám onıń ushın múddet beredi.
Puqaralıq kodeksiniń 235-statyasınıń tórtinshi bólimine muwapıq minnetleme onda tárepler sıpatında qatnaspaǵan shaxslar (úshinshi shaxslar) ushın minnnetlemeler payda etpeydi. Eger shártnamanıń shártleri úshinshi shaxslardıń huqıq hám minnetlemelerine tásir etpese, shártnamanı dúziw, ózgertiw hám biykar etiw haqqındaǵı talap penen tek ǵana onda qatnasıwshı shaxslar sudqa múrájat etiwge haqlı esaplanadı.
Mámleketlik organlar hám basqa organlar da nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte dawa usınıwı múmkin.
Gawhar ZARIPOVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası