Pitimler menen baylanıslı puqaralıq islerdiń kóriliw tártibi

Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksiniń 101-statyasına kóre, pitimler dep – puqaralar
hám yuridikalıq shaxslardıń puqaralıq huqıq hám minnetlemelerin belgilew, ózgertiw yaki biykarlawǵa qaratılǵan háreketlerge aytıladı.

Pitimler bir tárepleme, eki tárepleme yaki kóp tárepleme (shártnamalar) bolıwı múmkin.
Pitim dúziw ushın nızam hújjetlerine yaki táreplerdiń kelisimine muwapıq bir táreptiń erki zárúr hám jeterli bolsa, bunday pitim bir tárepleme pitim esaplanadı.

Shártnama dúziw ushın eki tárep (eki tárepleme pitim) yaki úsh yamasa onnanda kóp tárep (kóp tárepleme pitim) kelisip erk bildirgen bolıwı kerek. Demek, eki yamasa bir neshe shaxstıń puqaralıq huqıqları hám minnetlemelerin júzege keltiriw, ózgertiw yamasa biykar etiw haqqındaǵı kelisim shártnama dep ataladı.

Óz náwbetinde tárepler ortasındaǵı kelisimge kóre tárepler kirisip atırǵan huqıqıy múnásebettiń hám tárepler ózlerine alıp atırǵan minnetlemelerdiń mazmunına kóre shártnamlarda túrlerge bólinedi. Puqaralıq isleri boyınsha sudlarında pitimler menen baylanıslı islerden eń kóp ushırasatuǵın isler bul qarız óndiriw haqqındaǵı isler bolıp tabıladı.

Qarız shártnaması boyınsha bir tárep (qarız beriwshi) ekinshi tárepke (qarız alıwshıǵa) pul yamasa túrge uqsas belgileri menen belgilengen basqa buyımlardı múlk etip beredi, qarız alıwshı bolsa qarız beriwshige bir jola yamasa bólip-bólip, usınday summadaǵı puldı yamasa qarızǵa alınǵan buyımlardıń túri, sıpatı hám muǵdarına teń nárseni (qarız summasın) qaytarıp beriw májbúriyatın aladı. Qarız shártnaması pul yaki múlkler tapsırılǵan waqıttan baslap dúzilgen esaplanadı.

Qarız shártnamasınıń huqıqıy belgilerine bola bul shártnama real esaplanadı, sebebi tárepler arasında huqıq hám májbúriyatlar shártnama predmeti bolǵan pul yamasa múlktiń tapsırılıwınan júzege keledi hám shártnama sol waqıttan dúzilgen esaplanadı. Qarız beriwshi qarızdıń qaytarılıwın talap etiw huqıqına iye bolsa, qarız alıwshı alǵan puldı yaki múlkti qaytarıw májbúriyatın óz moynına aladı.

Qarız shártnaması múlkke iyelik huqıqı bir shaxstan ekinshi shaxsqa ótetuǵın shártnamalardan esaplanadı. Máselen, qarızdar qarızǵa alınǵan nárseni óz ıqtıyarı boyınsha basqaradı hám qarızǵa alınǵan nárseniń ózin qaytarmastan alǵan pulı yaki usı qarızǵa alınǵan nárseniń túri, sıpatı hám muǵdarına teń bolǵan basqa múlkti qaytarıwǵa májbúr boladı.

Qarız shártnaması puqaralar arasında, eger bul qarızdıń summası eń kem is haqınıń on esesinen artıq bolsa, ápiwayı jazba formada dúziliwi shárt, shártnamadaǵı táreplerden biri yuridikalıq shaxs bolǵanda summasınan qaramastan jazba túrinde dúziliwi shárt. Qarız shártnamasınıń jazba formasına ámel qılmaw Puqaralıq kodeksiniń 109-statyasında názerde tutılǵan aqıbetlerge alıp keledi.

Eger qarız alıwshınıń til xatı yamasa oǵan qarız beriwshi tárepinen belgili summa yamasa belgili muǵdardaǵı múlkler tapsırılǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın basqa hújjet bar bolsa, qarız shártnaması jazba formada dúzilgen esaplanadı. Eger qarız májbúriyatı qarız alıwshı tárepinen berilgen veksel, obligaciya yamasa qarız summasın hám qarız beriwshiniń onı óndirip alıw huqıqın belgileytuǵın basqa qımbatlı qaǵaz benen tastıyıqlanǵan bolsa, qarız shártnamasınıń jazba formasına ámel qılınǵan esaplanadı.

Pitimniń ápiwayı jazba formasına ámel etpew onıń haqıyqıy emesligine alıp kelmeydi, biraq dawa shıqqan jaǵdayda táreplerdi pitimniń dúzilgenligin, mazmunın yamasa orınlanǵanlıǵın gúwalardıń kórsetpeleri menen tastıyıqlaw huqıqınan mahrum etedi. Tárepler pitimniń dúzilgenligin, mazmunı yamasa orınlanǵanlıǵın jazba yaki basqa dáliyller menen tastıyıqlawǵa haqılı. Nızamda yaki táreplerdiń kelisiminde tuwrıdan-tuwrı kórsetilgen jaǵdaylarda pitimniń ápiwayı jazba formasına ámel etpew onıń haqıyqıy emesligine alıp keledi. Jazba formada dúzilgen pitimdi, eger is zárúrligi ádetlerinen basqasha tártip kelip shıqpasa, tárepler yamasa olardıń wákilleri imzalawı kerek. Eger nızam hújjetlerine yamasa qatnasıwshılardan biriniń talaplarına qayshı bolmasa, pitim dúziw waqtında imzadan faksimele usılında nusqa kóshiriw úskenelerinen paydalanıwǵa jol qoyıladı.

Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksiniń 736-statyası 2-bólimine kóre, eger qarız shártnamasında qarızdı bólip-bólip qaytarıw názerde tutılǵan bolsa, qarız alıwshı qarızdıń náwbettegi bólimin qaytarıw ushın belgilengen múddetti buzǵan jaǵdayda, qarız beriwshi qarızdıń qalǵan barlıq summasın tiyisli payızlar menen birge múddetinen aldın qaytarıwdı talap etiwge haqılı.

Eger qarız shártnamasında qarız boyınsha payızlardı qarızdıń ózin qaytarıw múddetinen aldın tólew názerde tutılǵan bolsa, bul májbúriyat buzılǵan jaǵdayda, qarız beriwshi qarız alıwshıdan qarız summasın tiyisli payızları menen birge múddetinen aldın qaytarıwdı talap etiwge haqılı.

Qarız alıwshı pul yamasa basqa múlklerdi qarız beriwshiden ámelde almaǵanlıǵın yamasa shártnamada kórsetilgeninen kem muǵdarda alǵanlıǵın dáliyllep, qarız shártnaması boyınsha dawalasıwǵa haqılı.
Jazba formada dúziliwi lazım bolǵan qarız shártnaması boyınsha gúwalardıń kórsetpeleri járdeminde dawalasıw múmkin emes. Biraq, shártnama aldaw, zorlıq isletiw, qarız alıwshınıń wákili qarız beriwshi menen jaman niyette kelisiwi yamasa qıyın jaǵdaylar tásirinde dúzilgen jaǵdaylardan tısqarı. Eger qarız alıwshı qarız shártnaması boyınsha dawalasıwı dawamında pul yamasa basqa múlkler haqıyqattan da qarız beriwshiden alınbaǵanlıǵı anıqlansa, qarız shártnaması dúzilmegen esaplanadı. Qarız alıwshı qarız beriwshiden pul yamasa basqa múlklerdi shártnamada kórsetilgeninen ámelde kem muǵdarda alǵan jaǵdayda shártnama usı muǵdardaǵı pul yamasa buyımlarǵa dúzilgen esaplanadı.

Ámeliyatta usı mazmundaǵı islerdi kórgende ayrım waqıtları qarız alıwshı qarız beriwshige algan qarızın qaytarǵan, biraq qarızdı qaytarıp bergen waqtında qarız alǵanda jazıp bergen til xatın qaytarıp almaǵan yaki qarız beriwshiden qarızın qaytarıp alǵanlıǵı haqqında til xat jazdırıp almaǵan jaǵdaylar kóp ushırasadı.
Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksiniń 257-statyasına 1-bólimine kóre, kreditor, minnetlemeniń orınlanıwın qabıl etip alǵan waqıtta, qarızdardıń talabı menen oǵan minnetlemeniń tolıq yaki qısman orınlanǵanlıǵın qabıl etip alǵanlıǵı haqqında til xat beriwi shárt.

Ápiuayı til menen aytqanda, qarız alıwshı alǵan qarızın qarız beriwshige qaytarǵan waqtında qarız beriwshiden bergen qarızın tolıq yaki qısman qaytarıp alǵanlıǵı haqqında til xat beriwdi talap etiwge haqılı hám qarız beriwshi bunday til xat beriwi shárt.

Al, usı statyanıń 2-bóliminde bolsa, eger qarızdar minnetlemeni tastıyıqlaw júzesinen kreditorǵa qarız hújjeti bergen bolsa, kreditor orınlawdı qabıl etip atırǵan waqıtta usı hújjetti qaytarıp beriwi, qaytarıp beriwdiń imkaniyatı bolmaǵanda bolsa – bunı ózi berip atırǵan til xatta kórsetiwi kerek.

Demek, qarız alıwshı qarız beriwshige qarız alǵanlıǵı haqqında til xat jazıp bergen bolsa, qarız beriwshi bergen qarızın qaytarıp alǵanda bul til xattı qaytarıp beriwi, eger onı qaytarıp beriw imkaniyatı bolmasa – bul haqqında ózi berip atırǵan til xatta kórsetiwi kerek.

Mısalı, talapker R.K. juwapker K.Ǵdan 10.000.000 sum qarız óndiriw haqqındaǵı dawa arza menen sudqa múrájat etken. Sud májilisinde juwapker K.Ǵ. talapker R.K.dan alǵan qarızın tolıǵı menen qaytarıp bergenligin, onı guwa S.K. tastıyıqlaytuǵınlıǵın bildirgen. Biraq juwapker K.Ǵ. qarız beriwshi R.K.dan óziniń qarız alǵan waqtında jazıp bergen til xatın kaytarıp almaǵan yamasa qarız beriwshi R.K.dan qarızın qaytarıp alǵanlıǵı haqqında til xat almaǵan.

Bunday jaǵdayda joqarıda atap ótkenimizdey qarız alıwshını alǵan qarızın qaytarıp bergenligin gúwalarınıń kórsetpeleri menen tastıyıqlaw huqıqınan mahrum etedi.

Juwmaqlap aytqanda, sudlarda pitimler menen baylanıslı islerdiń kóbeyip atırǵanlıǵına puqaralarımızdıń nızamlardı bilmesligi yamasa túsinbewshiligi desek qátelesken bolmaymız. Sol sebepli puqaralar ortasında qarız shártnamaları boyınsha huqıqıy úgit-násiyat jumısların sistemalı túrde alıp barıw zárúr dep esaplayman.

 

Qaraqalpaqstan Respublikası
sudı sudyası      Zulfiya Babadjanova