QARÍZ SHÁRTNAMASÍ: HUQÍQÍY SAWATXANLÍQ TARTÍSLARDAN SAQLAYDÍ

 

Statistikalıq maǵlıwmatlar búgingi kúnde sudlarda puqaralar ortasında qarız ѳndiriw menen baylanıslı tartıslardıń kѳbeyip atırǵanlıǵın kѳrsetedi. Kópshilik jaǵdaylarda puqaralar qarız beriw yamasa alıw procesinde huqıqıy talaplarǵa emes, al ápiwayı tilxatqa súyenedi. Biraq sonnan kelip shıǵıp, keyin ala túrli tartıslar júzege keledi. Hámmemizge belgili, nızamdı bilmew juwapkershilikten azat etpeydi. Sonıń ushın hár bir puqara huqıqıy qatnasıqqa kirisiwden aldın, óziniń ámelge asırmaqshı bolǵan háreketleri haqqında jeterli huqıqıy túsinikke iye bolıwı zárúr.

 

Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksinde qarız shártnamasınıń túrleri, shártleri, qarız alıwshınıń qarızdı qaytarıw minnetlemeleri, qarız shártnaması shártleri buzılǵanda kelip shıǵatuǵın aqıbetler hám de bunday shártnamalar boyınsha dawlasıw tártipleri anıq belgilep qoyılǵan. Kodekske bola, qarız shártnaması degende bir tárep – qarız beriwshi ekinshi tárep – qarız alıwshıǵa pul yamasa múlkti tapsıradı hám qarız alıwshı belgilengen múddette usı muǵdardaǵı pul yamasa múlkti qaytarıw minnetlemesin óz moynına aladı. Shártnama qarızdar ámelde qarjı yamasa múlkti alǵan waqıttan baslap kúshke kiredi. Eger qarız summası bazalıq esaplaw muǵdarınıń on esesinen kóp bolsa, puqaralar arasındaǵı shártnama álbette jazba túrde dúziliwi shárt. Táreplerden biri yuridikalıq shaxs bolsa, summasına qaramastan shártnama jazba túrde rásmiylestiriliwi kerek. Kóbinese xalıq arasında tilxat jazıw menen sheklenedi hám sudqa dawa arzaları usı tilxat tiykarında kirgiziledi. Negizinde bolsa tilxat ta jazba shártnama sıpatında huqıqıy kúshke iye.

 

 

 

Biraq jazba formasına ámel etilmese, bul shártnamanı haqıyqıy emes dep tabıw ushın tiykar bolmaydı. Biraq, dw shıyoyokan jaǵdayda, tárepler gúwalar kórsetpesi menen emes, al jazba dáliller járdeminde shártnama bar ekenligin yamasa onıń orınlanǵanlıǵın dálillewi múmkin. Máselen, eger qarızdı bólip-bólip qaytarıw názerde tutılǵan bolsa hám qarızdar belgilengen tólew múddetin buzsa, qarız beriwshi qalǵan qarızdıń barlıǵın procentleri menen birge múddetinen aldın qaytarıwdı talap etiwge haqılı. Sonday-aq, qarızdar haqıyqatında da pul yamasa múlkti almaǵanın yamasa shártnamada kórsetilgeninen az muǵdarda alǵanın dálillese, dawlasa aladı.

 

 

 

Ámeliyatta eń kóp ushırasatuǵın jaǵday – qarızdar qarızın qaytarsa da, aldın jazǵan tilxatın qarız beriwshiden qaytarıp almaǵanı. Bul bolsa keyin ala úlken mashqalalarǵa sebep bolıwı múmkin, sebebi gúwalardıń kórsetpesi menen qarızdıń qaytarılǵanın dálillep bolmaydı. Sonıń ushın qarızdar qarızdı qaytarǵanda qarız beriwshiden álbette tilxat yamasa qaytarılǵan hújjetti talap etiwi shárt. Nızamǵa muwapıq, qarız beriwshi qarızdardıń talabına muwapıq qarız qaytarılǵanın tastıyıqlawshı tilxat beriwi kerek yamasa aldın jazılǵan tilxattı qaytarıwı zárúr. Eger qaytarıwdıń imkaniyatı bolmasa, bul jaǵday qarız beriwshi tárepinen berilgen jańa tilxatta álbette kórsetiliwi shárt.

 

 

Sud ámeliyatınan alınǵan mısalda da dawager R.K. juwapker K.Ǵ.dan 10.000.000 sum qarız óndiriw haqqındaǵı dawa arzası menen sudqa múrájat etken. Sud májilisinde juwapker K.Ǵ. dawager R.K.dan alǵan qarızın tolıq qaytarǵanlıǵın, bunı gúwa S.K. tastıyıqlaytuǵının bildirgen. Biraq juwapker K.Ǵ. qarız beriwshi R.K.dan óziniń qarız alǵan waqtında jazıp bergen tilxatın qaytarıp almaǵan yamasa qarız beriwshi R.K.dan qarızın qaytarıp alǵanlıǵı haqqında tilxat jazdırıp almaǵan. Sud májilisinde qarızdar qarızın qaytarǵanın aytsa da, tilxattı qaytarıp almaǵanı ushın gúwa kórsetpesi jeterli dep tabılmaǵan. Nátiyjede qarızdardıń huqıqıy imkaniyatları sheklengen.

 

 

 

Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, hár bir puqara qarız alıw yamasa beriwde nızam talaplarına ámel etiwi shárt. Jazba shártnama dúziw, tilxat jazıw hám qarız qaytarılǵanda tiyisli hújjetti qaytarıp alıw – bul tek ǵana huqıqıy talap emes, al tartıslardıń aldın alıwdıń eń nátiyjeli jolı bolıp esaplanadı.

 

 

 

Zulfiya BABADJANOVA
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası