JAŃA KONSTITUCIYALIQ REFORMALARDIŃ ÁMELIY TIYKARÍ SÍPATINDA
2025-jıl 9-iyunde qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikasınıń Jańa redakciyadaǵı Konstituciyası qabıl etilgenligi múnásibeti menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine sudlar jumısınıń jáne puqaralardıń huqıqları menen erkinlikleriniń kepilliklerin kúsheytiwge qaratılǵan ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı ÓRN-1067-sanlı Nızam – mámlekette demokratiyalıq jámiyet qurıw, puqaralardıń konstituciyalıq huqıqları menen erkinliklerin qorǵaw, sonday-aq, sud hákimiyatı erkinligin ámelde támiyinlewge qaratılǵan tiykarǵı normativlik-huqıqıy hújjetlerden biri bolıp esaplanadı.
Bul nızam menen bir qatar áhmiyetli baǵdarlarda, atap aytqanda, jınayat-processual, sud sisteması, insan huqıqların qorǵaw hám advokatura jumısına baylanıslı nızam hújjetlerine túpkilikli ózgerisler kirgizildi.
Nızamnıń tiykarǵı maqseti – Jańa redakciyadaǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında belgilengen demokratiyalıq principlerdi huqıqıy normalar túrinde turmısqa engiziw bolıp esaplanadı. Nızam tómendegi tarawlarda reformalar alıp barıwǵa qaratılǵan:
- Sudlar jumısınıń erkinligin kúsheytiw;
- Puqaralardıń jeke huqıq hám erkinliklerin qorǵaw kepilliklerin arttırıw;
- Ádil sud dodalawı principlerin kúsheytiw;
- Advokatura institutınıń huqıqıy statusın bekkemlew.
Bul baǵdarlar arqalı konstituciyalıq qádiriyatlar – insan namısı, qádir-qımbatı, erkinligi hám sud ádilligi ámeliy mexanizmlerge aylandırıldı.
Nızam menen Ózbekstan Respublikası Jınayat-processual kodeksine kirgizilgen eń tiykarǵı ózgerislerden biri – tınıshlıq huqıqınıń anıq huqıqıy tiykarǵa iye bolıwı bolıp esaplanadı. Endi:
- Hár bir gúman etiliwshi yamasa ayıplanıwshı tınıshlıq saqlaw huqıqına iye, bul jaǵday oǵan qarsı dálil sıpatında paydalanılmaydı;
- Shaxs óziniń ayıbın moyınlaǵan bolsa da, bul birden-bir tiykar sıpatında sud húkimin shıǵarıw ushın jeterli bolmaydı;
- Advokattıń qatnasıwısız berilgen hár qanday kórsetpeler nızamlı esaplanbaydı.
Bul bolsa Ózbekstandı xalıqaralıq insan huqıqları standartlarına jaqınlastırıwda áhmiyetli qádem boldı.
Nızamnıń jáne bir áhmiyetli tárepi – shaxstıń ózine hám jaqın tuwısqanlarına qarsı kórsetpe bermew huqıqı anıq belgilep qoyılǵan. Bul huqıq tómendegilerdi óz ishine aladı:
- Gúmanlanıwshı ózin aqlawǵa májbúr emes;
- Onıń ata-anası, perzentleri, zayıbı, aǵa-inileri yaki basqa jaqın tuwısqanları da olardıń razılıǵısız gúwalıq beriwge májbúr emes;
- Sud uyımları bul huqıqlardıń buzılmawın kepilleydi.
Bul ózgeris – insannıń qol qatılmaslıǵı hám shańaraq institutınıń huqıqıy qorǵalıwı kózqarasınan úlken áhmiyetke iye.
Nızam menen «Sudlar haqqında»ǵı nızamǵa kirgizilgen ózgerisler tiykarında:
Sudyalar óz jumısında tek ǵana nızamǵa boysınadı, olarǵa siyasiy yamasa hákimshilik basım ótkeriw qatań qadaǵan etiledi;
Sudyanı bir isti kóriwden shetletiw, lawazımınan waqtınsha alıp qoyıw yaki basqa jumısqa ótkeriw tek ǵana nızam tiykarında bolıwı múmkin;
Sud qararlarınıń nızamlılıǵı, tiykarlanǵanlıǵı hám ádilligi – sud hákimiyatı abırayınıń ólshemi bolıp esaplanadı.
Bul sud sistemasınıń erkinligin bekkemlep, sudlardıń puqaralar isenimine erisiwine xızmet etedi.
ÓRN-1067-sanlı Nızam – tek ǵana sud sistemasın emes, al pútkil huqıqıy mámleketti qáliplestiriwde áhmiyetli rol atqaradı. Nızamnıń sociallıq hám huqıqıy áhmiyetin tómendegishe ulıwmalastırıw múmkin:
Insan huqıqların xalıqaralıq dárejede qorǵawǵa jol ashıldı;
Puqaralar hám sud arasında isenim bekkemlendi;
Konstituciyalıq principler ámeliyatqa engizile baslandı;
Huqıq qorǵaw uyımları jumısınıń nızamlılıǵı arttırıldı.
Nızam – Konstituciyada názerde tutılǵan normalardıń «qaǵazda qalıp ketpewi,» al olardıń real turmısta islewin támiyinlewshi qural boldı.
Joqarıdaǵılardan kelip shıǵıp aytıw múmkin, ÓRQ-1067-sanlı Nızam – Ózbekstanda insan huqıqların qorǵaw, ádil sud dodalawın kepillew hám sud sistemasınıń ǵárezsizligin ámelde támiyinlew baǵdarında áhmietli burılıs ornın ańlatadı. Bul nızam – jańa Konstituciya ruwxın nızamshılıqqa engiziwdiń ayqın úlgisi bolıp, huqıqıy mámleket qurılısında ámeliy tiykar wazıypasın atqaradı.
Alisher AMETOV,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası