SUDLAR ISKERLIGI HÁMDE PUQARALAR HUQÍQ HÁM ERKINLIKLERINIŃ KEPILLIKLERIN KÚSHEYTIWGE QARATÍLǴAN NÍZAMSHÍLÍQQA KIRGIZILGEN ÓZGERIS HÁM QOSÍMSHALAR
Keyingi jıllarda mámleketimizde sud hákimiyatınıń ǵárezsizligin támiyinlewge, sud islerin júrgiziwdi jetilistiriwge, sonday-aq, puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin sud arqalı qorǵaw kepilliklerin kúsheytiwge qaratılǵan reformalar ámelge asırıldı.
Sonıń menen birge, jańa redakciyadaǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudına hám onıń wákilliklerine tiyisli jańa normalar belgilendi.
Usı maqsette 2025-jıl 9-iyunda ÓRN-1067-sanlı nızam qabıl etilip, usı Nızam menen «Sudlar haqqında»ǵı hám «Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı keńesi haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası nızamlarınıń normaları Ózbekstan Respublikası Konstituciyasına muwapıqlastırıldı.
Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası «Sudlar haqqında»ǵı Nızamnıń 14-statyasınıń teksti jańa redakciyada bayan etildi.
Oǵan kóre, «Ózbekstan Respublikası puqaraları, sırt el puqaraları hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar mámleketlik uyımlardıń hám basqa da shólkemlerdiń, olardıń lawazımlı shaxslarınıń nızamǵa qayshı qararlarınan, háreketleri hám háreketsizliginen, sonıń ishinde, olardıń tuwısqanlarınıń sudlanǵanlıǵı hám onnan kelip shıǵatuǵın huqıqıy aqıbetler múnásibeti menen huqıqlarınıń shekleniwinen, sonday-aq, ómiri hám den-sawlıǵı, abırayı hám qádir-qımbatı, jeke erkinligi hám múlkine, basqa da huqıq hám erkinliklerine qol urıwlardan sud qorǵawında bolıw huqıqına iye. Yuridikalıq shaxslar da sud qorǵawında bolıw huqıqına iye.»dep belgilendi.
Huqıqıy mámlekette insannıń huqıqları hám erkinlikleri eń joqarı qádiriyat esaplanadı hám ǵárezsiz sud insan máplerin qorǵawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Bul norma menen tek ǵana fizikalıq shaxslar emes, al yuridikalıq shaxslardıń da sud arqalı óz máplerin qorǵaw huqıqları bekkemlengen. Bul bazar qatnasıqlarınıń turaqlı rawajlanıwı, investiciyalıq ortalıqtıń qorǵalıwı hám isbilermenlik subektleriniń huqıqıy kepilliklerin támiyinlewde áhmiyetli esaplanadı.
Bunnan tısqarı, bul nızam menen Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat-processual kodeksine de ózgeris hám qosımshalar kirgizilgen.
Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat-processual kodeksi 23-statyasınıń ekinshi hám úshinshi bólimleri tómendegi mazmundaǵı ekinshi, úshinshi hám tórtinshi bólimler menen almastırıldı: «Ayıplanıwǵa baylanıslı barlıq gúmanlar, eger olardı saplastırıw imkaniyatları tamamlanǵan bolsa, gúmanlanıwshınıń, ayıplanıwshınıń, sudlanıwshınıń yamasa sudlanıwshınıń paydasına sheshiliwi kerek. Sonday-aq, nızam qollanılıwında kelip shıǵatuǵın anıqsızlıqlarda gúmanlanıwshınıń, ayıplanıwshınıń, sudlanıwshınıń paydasına sheshiliwi kerek.
Gúman qılınıwshı, ayıplanıwshı yamasa sudlanıwshı óziniń ayıpsızlıǵın dálillewi shárt emes hám qálegen waqıtta únsizlik huqıqınan paydalanıwı múmkin.
Eger shaxstıń óz ayıbın moyınlaǵanlıǵı oǵan qarsı birden-bir dálil bolsa, ol ayıplı dep tabılıwı yamasa jazaǵa tartılıwı múmkin emes».
Bul kirgizilip atırǵan ózgeris hám qosımshalar ayıpsızlıq prezumpciyasın ámelde támiyinlew mexanizmlerin anıq belgilew hám insan huqıqların real qorǵawǵa qaratılǵan áhmiyetli normalar esaplanadı.
Bul qaǵıydalar sudlardıń húkim shıǵarıwda tek ǵana fakt hám dálillerge tiykarlanǵan qalıslıqtı támiyinlewge, sud-tergew ámeliyatında quramalı huqıqıy jaǵdaylarda nızamnıń puqara paydasına talıqlanıwına, insannıń ózin qorǵaw ushın únsizlikti tańlaw erkinligi kepilleniwine, shaxstıń ayıbın tán alǵanlıǵı húkim shıǵarıw ushın birden-bir dálil bolmawı qatań belgilengen.
Bul Nızam jańa redakciyadaǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń sózsiz hám tolıq ámelge asırılıwın, ádil sudlawdı ámelge asırıwda Ózbekstan Respublikası Konstituciyası normalarınıń tikkeley qollanılıwın támiyinlewge jáne mámleketlik uyımlardıń jumısın jańasha konstituciyalıq-huqıqıy tiykarlarda jolǵa qoyıwǵa xızmet etedi.
Abdimurat KERIMBAEV,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı baslıǵı orınbasarı