QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASÍ SUDLARÍ TARIYXÍ HAQQÍNDA
Házirgi Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında áyyemgi zamanlardan berli adamzat jasap kelgenligi, olar ózleriniń rawajlanıw basqıshlarında hár qıylı mámleketlik dúzilmelerge birikkeni yaki qaysıdur mámlekettiń quramına kirgenligi bizge tariyxtan málim. Sol tiykarda biziń jurtımızda mámleketshilik belgileri payda bolǵannan baslap bul jerde ádil sudlawdı ámelge asırıw funkciyaların atqarıwshı shaxslar, jámiyette ádillikti támiyinlewshi uyımlar bar bolǵan, dep aytıwımızǵa boladı.
Usı kóz-qarastan qaraǵanda Qaraqalpaqstan sudlarınıń tariyxı uzaq ótmishke barıp taqaladı hám búgingi kúnge shekem óziniń bir neshe rawajlanıw basqıshlarınan ótip kelgen.
Tariyxıy dereklerge qaraǵanda Qaraqalpaqstan aymaǵında sudlardıń eki túri bolǵan. Olar úrip-ádet normaları tiykarında is alıp barıwshı biy sudları hám sháriyat normaları tiykarında sudlawshı qazı sudları.
Málim bolǵanınday, qaraqalpaqlarda hár bir urıwdı biyler basqarıp, olar óziniń urıwın basqarıw menen birge onıń jánjelli máselelerin sheshken. Bunday máselelerde ózinen aldıńǵı biylerdiń qararları (biylikleri) hám urıwdıń óziniń úrip-ádetleri boyınsha is alıp barǵan.
Biziń aymaǵımızǵa islam dini kirip keliwi menen joqarı maǵlıwmatlı musılman huqıqtanıwshılarınan abıraylı shaxslar qazı lawazımına tayınlanıp, olar sháriyat normaları tiykarında sud islerin júrgizgen. Qazı sudları sovet húkimeti ornatılǵannan soń saplastırılıp, keyin biraz waqıtqa qayta tiklengen. Biraq olardıń aldıńǵı wákillikleri jıldan-jılǵa sheklenip, sanı qısqarıp barǵan hámde XX-ásirdiń 20-jıllarınıń aqırına kelip olar óz iskerligin birotala toqtatqan.
Qaraqalpaqstan Respublikası Oraylıq mámleketlik arxivinde saqlanıp atırǵan hújjetlerge qaraǵanda, Qaraqalpaqstan avtonomiyalıq oblastı shólkemlestiriliwi dáwirinde 1924-jıl 24-noyabrde Qaraqalpaqstan avtonomiyalıq oblastlıq sudı dúzilgen hámde onıń birinshi baslıǵı etip Ábdijalil Ismetullaev saylanǵan.
1932-jılı 20-martta Qaraqalpaqstan avtonomiyalıq respublikası (QQASSR) dúziliwi baylanıslı Qaraqalpaqstan avtonomiyalıq oblastlıq sudı Bas sud dep qayta shólkemlestirilgen hámde onıń sol dáwirdegi basshısı elimizge belgili bolǵan tariyxıy shaxs Jumagúl Seytova bolǵan.
1936-jılı Qaraqalpaqstan ASSR Ózbekstan SSR quramına kirgiziliwi múnásibeti menen elimizdiń sud sistemasında da ózgerisler júz berdi. Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı sudı dúzilip, onıń aǵzaların Qaraqalpaqstan Respublika Joqarǵı Soveti tárepinen bes jılǵa saylaw tártibi belgilendi. Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı sudı óz wákillikleri sheńberinde oǵada qáwipli jınayatlar, mámleketke qarsı jınayatlar, lawazımlı shaxslarǵa qarsı jınayatlar, mámleketlik múlkti talan-taraj qılıw hám ózlestiriw jınayatları menen baylanıslı islerdi kórip shıqqan. Sonıń menen birge, Joqarǵı sud quramalı kategoriyadaǵı puqaralıq islerdi de kórgen.
Qaraqalpaqstanda dáslep 9 uchastka xalıq sudları, 1939-1940 jılları 12 rayonlıq xalıq sudları, 1950-jılı 14 rayonlıq hám 3 qalalıq uchastkalarda xalıq sudları óz iskerligin júrgizgen.
1970-jıllardan baslap Qaraqalpaqstan ASSR xalıq sudları hár jılı úlken kólemde jınayat hám puqaralıq islerin kórip shıqqan, jıldan jılǵa sudyalardıń is sıpatı jaqsılanıp barǵan. 1970-jılı Qaraqalpaqstanda 13 rayonlıq hám 1 qalalıq (Nókis) xalıq sudlarında jámi 16 sudya jumıs alıp barǵan. 1976-jılı jańa rayonlardıń shólkemlestiriliwi múnásebeti menen Qaraqalpaqstanda jámi 19 rayonlıq (qalalıq) xalıq sudları ádil sudlawdı ámelge asırǵan. 1974-jılǵı saylawlarda xalıq sudlarına jámi 1300, 1979-jılı bolsa 1650 xalıq másláhátshileri saylanǵan.
Arxiv maǵlıwmatlarına qaraǵanda, 1924-1929-jıllarda Á.Ismetullaev, Q.Aymurzaev, M.Baymeshin, K.Allabergenov T.Napesov Qaraqalpaqstan avtonomiyalıq oblastlıq sudınıń baslıǵı lawazımında, 1929-1937 jılları X.Temirxanov, J.Seytova, P.Allanazarov Qaraqalpaqstan Bas (Joqarǵı) sudınıń baslıǵı lawazımında, 1939-1991 jılları G.Dudiev, X.Abutov, K.Pirjanov, A.Djiemuratov, K.Djarmanov, E.Utambetov, A.Abillaev, S.Urazov, T.Koblanov, K.Allasheva hám J.Sadıqov Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı sudınıń baslıǵı lawazımında islegen.
Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskeninen keyin 1993-jıl 9-apreldegi Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituciyasına tiykar mámleketlik hákimiyat nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatına bóliniwi belgilep qoyıldı. Konstituciyada insan huqıq hám erkinlikleri, nızamlı mápleri birinshi orınǵa qoyılıp, olardı qorǵawda sud hákimiyatı áhmiyetli orın iyeledi.
1991-2000 jıllar ǵárezsiz mámleketimizdiń jańa sud sisteması qáliplesiwi dáwiri bolıp, bul jıllarda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı sudı menen birge 15 rayonlıq hám 2 qalalıq sudlar jınayat hám puqaralıq islerdi kórgen. Sonday-aq, 1993-jıldan baslap Mámleketlik arbitrajdıń negizinde yuridikalıq shaxslardıń xojalıq (ekonomikalıq) tartısların kórip shıǵıwshı Qaraqalpaqstan Respublikası xojalıq sudı óz jumısın baslaǵan.
Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı sudın J.Sadıqov, soń P.Aytniyazov basqarǵan bolsa, V.Vishnyakov hám A.Nurjanovlar Qaraqalpaqstan Respublikası xojalıq sudınıń dáslepki basshıları boldı.
2001-2017 jıllarda elimizdegi sudlardıń qánigelesiwi dáwiri boldı. Atap aytqanda, 2001 jıldan baslap ulıwma yurisdikciya sudları jınayat hám puqaralıq isleri boyınsha sudlar bolıp ekige bólindi. Soǵan kóre, “Sudlar haqqında”ǵı nızamǵa kirgizilgen ózgeris hám qosımshalarǵa tiykar Qaraqalpaqstan Respublikası jınayat isleri boyınsha Joqarǵı sudı hámde Qaraqalpaqstan Respublikası puqaralıq isleri boyınsha Joqarǵı sudı, 4 rayonlararalıq puqaralıq isleri boyınsha sudlar,15 rayonlıq hám 2 qalalıq jınayat isleri boyınsha sudlar shólkemlestirildi.
Al, 2017-jıl 1-iyunnan baslap ǵalabalıq-huqıqıy qatnasıqlardan kelip shıǵatuǵın hákimshilik dawlardı kórip shıǵıwǵa wákillikli bolǵan Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudı hám rayonlıq (qalalıq) háqimshilik sudları ádil sudlawdı ámelge asıra basladı.
Aqırǵı jıllarda mámleketimizdegi barlıq tarawlarda ámelge asırılıp atırǵan keń kólemli reformalar qatarında sud-huqıq sistemasındaǵı reformalardı atap ótiw orınlı. Bul tarawdaǵı úlken jańalıqlardıń biri 2021-jılı júz berdi hám sol jıldan baslap Qaraqalpaqstan Respublikası puqaralıq isleri boyınsha, jınayat isleri boyınsha hám ekonomikalıq sudlardıń negizinde sudyalardıń qánigelesiwin saqlap qalǵan halda hám sud islerin júrgiziw túrleri boyınsha óz aldına sudlaw kollegiyaları shólkemlestirilgen halda Qaraqalpaqstan Respublikası sudı dúzildi.
Sonday-aq, hákimshilik huqıqbuzarlıqqa baylanıslı islerdi jınayat isleri boyınsha sudlarǵa ótkeriw arqalı hákimshilik sudlardıń is júklemesi azaydı hám soǵan baylanıslı 16 rayonlıq (qalalıq) hákimshilik sudlardıń negizinde Nókis rayonlararalıq hákimshilik sudı dúzildi.
Solay etip, búgingi kúnde Qaraqalpaqstan Respublikasında sud sisteması Qaraqalpaqstan Respublikası sudı, Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudı, 17 jınayat isleri boyınsha rayonlıq (qalalıq) sudlar, 5 puqaralıq isleri boyınsha rayonlararalıq (rayonlıq) sudlar, 4 rayonlararalıq ekonomikalıq sudlar hám 1 rayonlararalıq hákimshilik sudtan ibarat.
Joqarıda keltirip ótilgen maǵlıwmatlardı tolıqtırıp, jámlegen halda keń jámáátshilikke jetkiziw maqsetinde jaqında Qaraqalpaqstan Respublikası sudlarında házirgi kúnde islep atırǵan sudyalardıń hám nuraniy ustaz sudyalardıń baslaması menen Qaraqalpaqstan sudlarınıń tariyxı haqqındaǵı kitap baspadan shıǵarıldı.
“Qaraqalpaqstan Respublikası sudları: tariyx hám búgin” atamasında shıǵarılǵan kitapta birinshi mártebe Qaraqalpaqstan sudlarınıń házirgi waqıtqa shekemgi dáwirdegi tariyxı sáwlelendirilip, usı dáwirde sud sistemasında islegen shaxslar tuwralı maǵlıwmatlar jazıldı. Sol sebepli de bul kitap barlıq sudyalar, sud hám basqa huqıq qorǵaw uyımlarınıń xızmetkerleri, huqıqtanıwshılar, tariyxshılar hám keń jámiyetshilik ushın Qaraqalpaqstan sudlarınıń tariyxı hám búgingi kúni haqqında paydalı derek bola aladı.
Kamal TARIXOV,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń baslıǵı