GENDER TEŃLIGI-HAYAL-QÍZLARǴA QARSÍ ZORLÍQ HÁM KÚSH ISLETIWLERDIŃ ALDÍN ALÍWDA ÁHMIYETLI
Bir neshe jıllardan beri Birlesken Milletler Shólkemi (BMSh)niń bárshe kúshi «Turaqlı rawajlanıwdıń maqsetleri»ne tolıq jetisiwge baǵdarlanǵan.
Xalıq-aralıq kólemde BMShniń Turaqlı rawajlanıw maqsetleri – basqa bir qatar máseleler menen bir qatarda gender teńligi, hayal-qızlar imkaniyatların keńeytiw, sonday-aq, sociallıq teńlik máselelerin qamtıp alǵan. Al, onıń 5 maqseti áyne Gender teńligin támiynlew, hayal-qızlardıń huqıqları hám imkaniyataların keńetiwden ibarat.
BMShniń Turaqlı rawajlanıw maqsetlerine kóre, siyasatta hám jámiyet turmısınıń bárshe salalarında hayal-qızlardıń tolıq hám teń qatnasıwın támiyinlew rawajlanıw ushın oǵada áhmiyetli.
Sońǵı jıllarda mámleket hám jámiyet basqarıwı salasında alıp barılıp atırǵan ilimiy-izertlewler – sociallıq turmıs keleshegine unamsız tásir kórsetiwshi hádiyselerden bolǵan erler hám hayal-qızlardıń teń huqıq hám imkaniyatları mashqalaların óz waqtında saplastırıw, basshı hám xızmetkerlerdiń menejment salasında jumıs alıp barıwdıń eń aldıńǵı usılları hámde bilim hám kompetenciyaların ózlestiriwine baylanıslı ekenligin kórsetedi.
Jańalanıp atırǵan Ózbekstannıń reformaları qatarında insan huqıq hám mápleriniń ústinligi, atap aytqanda erler hám hayal-qızlar huqıqlarınıń qorǵalıwı, jámiyette hayal-qızlardıń huqıq hámde imkaniyatlarına itibar máselesi keń orın alǵan.
Ózbekstan Respublikası hayal-qızlarǵa qarata kemsitiwdiń anıq túsinigin ashıp beriwshi BMShniń «Hayal-qızlarǵa qarata kemsitiwlerdiń bárshe túrlerin saplastırıw haqqında»ǵı Konvenciyası (sala qániygeleri ortasında bul Konvenciyanı «Hayal-qızlar huqıqları boyınsha Xalqaralıq Bill» dep te ataydı)na 1995-jıldan beri aǵza esaplanadı hámde waqtı-waqtı menen BMShniń tiyisli Komitetine bul salada mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan ilájlar haqqında óz esabat-bayanatların usınıp keledi. Máselen, 2019-jılda altınshı bayanat usınılǵan. Komitet tárepinen bunday bayanatlardıń keń túrdegi dodalanıwı nátiyjelerine kóre, Komitet aǵza-mámleketlerge óziniń juwmaqlawshı usınısların berip keledi.
Komitettiń sońǵı jıllardaǵı Ózbekstan bergen juwmaqlawshı usınısları qatarında Ózbekstanda gender statistikasın júritiw hám gender indikatorların engiziw máseleleri boyınsha bir qatar sın pikirler bildirip keliner edi. Búgingi kúnde gender teńligi máseleleri milliy nızamshılıǵımızda da múnásip orın aldı.
Mámleketimiz tariyxında birinshi mártebe Ózbekstan Respublikasınıń «Hayal-qızlar hám erler ushın teń huqıq hámde imkaniyatlar kepillikleri haqqında»ǵı Nızamı 2019-jıl 2-sentyabr sánesinde qabıl etilip, turmısqa engizildi.
Bul nızam házirgi kúnde mámleketimizde gender teńligin támiyinlewge qaratılǵan tiykarǵı huqıqıy hújjet bolıp tabıladı.
Usı Nızamǵa kóre, gender bul – hayal-qızlar hám erler ortasındaǵı múnásebetlerdiń jámiyet turmısı hám iskerliginiń bárshe salalarında, sol qatarı siyasat, ekonomika, huqıq, ideologiya hám mádeniyat, bilimlendiriw hámde ilim-pán salalarında sáwlelenetuǵın sociallıq tárepi.
Nızamda hayal qızlar hám erler ushın teń huqıq hámde imkaniyatlardı támiyinlew salasındaǵı mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarları, bul saladaǵı mámleketlik basqarıw mexanizmleri belgilep berildi.
Nızamǵa muwapıq, mámleket hayal-qızlar hám erlerge jeke, siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy huqıqlardı ámelge asırıw barısında teń huqıqlılıqtı kepilleydi.
Nızamnıń 8-statyasına itibar qaratatuǵın bolsaq, onda áyne joqarıdaǵı BMSh Komitetiniń juwmaqlawshı usınıslarında orın alǵan másele yaǵnıy, gender statistikasın qáliplestiriw máselesi nızamshılıq dárejesinde belgilep berilgenin kóriw múmkin.
Oǵan kóre, mámleketlik statistika organları gender kórsetkishleri tiykarında jámiyet turmısınıń barlıq salalarında hayal-qızlar hám erlerdiń jaǵdayın sáwlelendiriwshi statistikalıq málimlemeni jıynawdı, oǵan islew beriwdi, onı toplawdı, saqlawdı, analizlewdi hám járiyalawdı ámelge asıradı.
Bunnan tısqarı Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2019-jıl 7-marttaǵı 4235-sanlı qararı menen 54 Gender indikatorları engizilgen bolıp, sonnan 4 wi ádil swdlawǵa tiyisli.
Yaǵnıy, házirshe bular – hayal sudyalar sanı, Ishki isler uyımlarında hayal-qızlar sanı, ózlerine jaqın yaki basqa shaxslar tárepinen fizikalıq yaki basqa zorlıq-zombılıqqa duwshar bolǵan hayal-qızlar sanı hám 15 jastan joqarı bolǵan basqa shaxs tárepinen jınısıy zorlıqqa duwshar bolǵan hayal-qızlar sanı kórsetkishleri boyınsha júritiledi.
Máselen, bul indikatorlarǵa kóre, 2022-jıl halatına Ózbekstan Respublikasında sudyalardıń 16 payızdan kóbiregi hayal-qızlardan ibarat bolǵan bolsa, Joqarǵı sudta bul kórsetkish 21,1 payızdı quraǵan. Al, ulıwma mámleketlik organlarda basqarıwshılıq tarawında hayal-qızlar sanı 27 payızdı quraǵan.
Yaki 2020-jıl maǵlıwmatlarına kóre, 14 774 hayal-qızlar basım hám zorlıqtan qorǵanıw order alǵan bolıp, solardan 11 000 ózleriniń ómirlik joldaslarınan qorǵanıwǵa mútáj bolǵan. Mine usınday maǵlıwmatlardı toplaw, olardı analizlew arqalı jámiyetimizde gender teńligi mashqalaların óz waqtında saplastırıp barıw múmkin boladı.
Qalaberse, hayal-qızlardıń jámiyettegi ornın yaǵnıy, analıq, úy-ruwzıgershilik jumısları h.t.b. esapqa alǵan halda olardıń jámiyet turmısınıń barlıq salalarında ózleriniń huqıq hám erkinliklerin, ózleriniń uqıp hám imkaniyaların júzege shıǵarıwda hayal-qızlarǵa erler menen teńdey imkaniyatlar jaratıw máselesin úyrenip barıw áhmiyetli bolıp qala beredi.
Men oylayman joqarıdaǵı nızam hámde insan huqıqlarınıń ústinligin támiyinlew baǵdarında, solar qatarı ádil sudlaw salasında alıp barılıp atırǵan reformalar mámleketimizde hayal-qızlar hám erlerdiń teń huqıqlıǵınıń hámde teń imkaniyatlarınıń elede keńirek támiyinleniwine, bul arqalı jámiyetimizde sociallıq teńlik principiniń tereń qáliplesiwine hám onıń rawajlanıwına xızmet etedi.
Erkin UTENIYAZOV,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası