Одил судловни амалга оширишга қарши жиноятлар учун жавобгарлик
Ўзбекистон Республикаси Жиноят ва жиноят процессуал қонунчилигини такомиллаштириш Концепциясида суд-ҳуқуқ соҳасида мамлакатимизда том маънодаги мустақил суд тизими шакллантириш, одил судловни амалга оширишга қарши жиноятлар учун жавобгарлик масалалари жамланган меъёрларни кенгайтириш назарда тутилган.
Жиноят учун жавобгарлик – жиноят содир этишда айбдор бӯлган шахсга нисбатан суд томонидан ҳукм қилиш, жазо ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чораси қȳлланилишда ифодаланадиган жиноят содир этишнинг ҳуқуқий оқибати бӯлиб ҳисобланади. Ҳар кандай жиноий жавобгарлик жиноий-ҳуқуқий муносабат доирасида мавжуд бӯлиб, мазкур муносабат жиноятни содир этиш ҳолатидан, яъни ҳуқуқий норма билан тартибга солинадиган юридик фактдан пайдо бӯлади. Мазкур юридик ҳодиса уни содир этишда айбдор деб топилган шахс билан жиноий қилмишларга қарши кураш вазифасини амалга оширувчи ваколатли давлат идоралари ӯртасида махсус муносабатларни вужудга келтиради.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг умумий қисмининг ХVI боби “Одил судловга қарши жиноятлар”га бағишланган бӯлиб, унда одил судловга қарши жиноятлар турлари ҳамда ушбу жиноятлар учун жавобгарлик белгиланган. Одил судловга қарши жиноятлар қаторига Жиноят кодекси моддарида назарда тутилган қȳйидаги жиноятлар киритилган:
230-модда – айбсиз кишини жавобгарликка тортиш,
230-1–модда – далилларни сохталаштириш (қалбакилаштириш),
230-2-модда – тезкор-қидирув фаолияти натижаларини сохталаштириш,
231-модда – адолатсиз хукм, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарор чиқариш,
232-модда – суд ҳужжатини ижро этмаслик,
233-модда – банд солинган мулкни конунга хилоф равишда тасарруф этиш,
234-модда – конунга хилоф равишда ушлаб туриш ёки ҳибсга олиш,
235-модда – қийноққа солиш ва бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ҳамда жазо турларни қӯллаш,
236-модда – тергов қилишга ёки суд ишларини ҳал этишга аралашиш,
237-модда – ёлғон хабар бериш,
238-модда – ёлғон гувоҳлик бериш,
239-модда суриштирув ёки дастлабки тергов маълумотларини ошкор қилиш,
240-модда – жиноят процессини юритиш қатнашчиларининг ӯз зиммасидаги вазифани бажаришдан буйин товлаши,
241-моддаси – жиноят ҳақида хабар бермаслик ёки уни яшириш,
241-1 моддаси – жиноятни ҳисобга олишдан қасддан яшириш жиноятлари учун жавобгарлик белгиланган.
Суриштирув, дастлабки тергов босқичларида одил судловнинг манфаатларини амалга ошириш билан боғлиқ бȳлган ижтимоий муносабатлар ҳамда шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари мазкур жиноятларнинг объекти бӯлиб ҳисобланади.
Таҳлил этилаётган жиноятлар таркибининг объектив томони айбсиз шахсларни конуний жавобгарликка тортишдир. Бу қилмиш – конунни қȳпол равишда бузиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини чеклаш, шунингдек Ўзбекистон Республикаси одил судлови манфаатларига риоя қилмасликдир.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 25-моддасида “Ҳар ким эркинлик ва дахлсизлик ҳуқуқига эга. Ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши ёки қамоқда оқланиши мумкин эмас” деб кӯрсатилган бӯлса, Ўзбекистон Республикаси ЖК нинг 4-моддасида “Ҳеч ким суднинг ҳукми бӯлмай туриб жиноят содир қилишда айбли деб топилиши ва қонунга ҳилоф равишда жазога тортилиши мумкин эмас” деб таъқидланган.
Айбсиз кишини жиноий жавобгарликка тортиш тӯғрисида ҳукмнинг чиқарилиши ва айбнинг эълон қилинишидан бошлаб тугалланган деб ҳисобланади.
Жиноятнинг субъектив томони тӯғри қасд билан изоҳланади. Сабаби прокурор, терговчи, суриштирувчи ва суд айбсиз шахсни жиноий жавобгарликка тортаётганлигини билади ва мазкур хатти-ҳаракатни истайди. Айбсиз шахсни жиноий жавобгарликка тортиш мотивлари – қасд, амалпарастлик, ӯч, ҳасад ва бошқалар сабаб бӯлиши мукин. Ҳар қандай сабаб жиноятнинг муқаррар белгиси бӯлмайди ва у жиноий жавобгарликка таъсир этмайди.
Ҳуқуқни мухофаза этиш органларининг лавозимли шахслари, шунингдек, муайян иш юзасидан одил судловни амалга ошириш ҳуқуқ ва мажбуриятларига эга бȳлган шахслар мазкур жиноятнинг субъекти бӯлиши мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 231-моддасида олдиндан била туриб, адолатсиз ҳукм, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарор чиқарганлик учун жавобгарлик белгиланган. Ўша ҳаракатлар одам ӯлишига ёки бошқа оғир оқибатларга сабаб бӯлса беш йилдан ӯн йилгача озодлиқдан маҳрум қилиш жазоси белгилаган.
Жиноятнинг бевосита объекти одил судлов органларининг нормал фаолияти, суд ҳокимиятининг обрȳйи, фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари, шунингдек, корхоналар, ташкилотлар, муассасаларнинг манфаатлари ҳисобланади. Жиноятнинг предмети судья томонидан қабул қилинадиган ҳуқуқий ҳужжатлар: ҳукм, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарор ҳисобланади.
Жиноят ишлари бȳйича қабул қилинган адолатсиз ҳукмларнинг энг кȳп учрайдиган турларига қȳйидагилар киради:
айбловнинг исбот этилмаганлиги (айбсиз шахснинг судланганлиги);
айбдорнинг айби исбот этилганда уни оқлаб чиқариш;
жиноятни оғирлаштириш ёки енгиллаштириш тарафига олдиндан нотȳғри квалификация қилиш оқибатида мустақил тарзда асоссиз жуда оғир ёки жуда енгил жазо тайинлаш ва ҳоказо.
Санаб ȳтилган адолатсиз ҳукм турлари моддий қонуннинг жиддий бузилиш билан тавсифланади. Шунингдек, жиноят-процессуал қонун-қоидаларнинг жиддий бузилиши (судланувчининг ҳимояга бȳлган ҳуқуқининг бузилиши, ҳимоячи билан таъминламаслик, охирги сȳз берилмаслиги ва бошқа ҳолатлар) оқибатида ҳукм адолатсиз ҳисобланади.
Судьяни адолатсиз қарор чиқаришга ноқонуний кӯрсатма берган мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари ЖК нинг 28 ва 231-моддалари билан баҳоланиши лозимлиги алоҳида таъқидланади.
Ўзбекистон Республикаси ЖК нинг 232-моддасида суд ёки судьянинг ҳукми, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарорини қасдан бажармаслиги ёхуд уларнинг бажарилишига тӯсқинлик қилиш учун базавий ҳисоблаш миқдорининг юз бараваригача миқдорда жарима ёки уч юз олтмиш соатгача мажбурий жамоат ишлари ёхуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки бир йилгача озодликни чеклаш ёки бир йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланган.
Мазкур жиноятнинг объекти суднинг ва суд ҳужжатларини ижро этиш билан шуғулланадиган давлат органларининг нормал фаолиятини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Объектив томондан шарҳланаётган жиноят муайян ҳаракталарни содир этиш ёхуд уларни содир этишдан ȳзини тийиш мажбуриятини юкловчи суд ҳужжатини бажаришдан буйин товлаш маъмурий жазо қȳлланилганидан кейин давом эттириш, шунингдек суд ҳужжатининг ижро этилишига тȳсқинлик қилишда ифодаланади.
Суднинг тегишли ҳужжатини бажариш учун қонунда кȳрсатилган муддат тугаган ёхуд унинг бажарилишига тȳсқинлик қилишга қаратилган ҳаракат содир этилган пайтдан эьтиборан жиноят тугалланган ҳисобланади. Бунда қандайдир оқибатларнинг келиб чиқиши талаб этилмайди, бироқ булар суд томонидан эътиборга олиниши мумкин.
ЖК 232-моддасида кȳрсатилган жиноят субъектив томондан тўғри қасд билан содир этилади. Айбдор суд ҳукми, ҳал қилув қарорини бажармаётганлигини ёхуд бажаришга тȳсқинлик қилаётганлигини англайди ва бу ҳаракатларни амалга оширишни ҳоҳлайди. Лекин бу ҳолатда мотив аҳамиятга эга бȳлмайди, бу ғаразли ният, шахсий манфаатдорлик, нотȳғри тушунилган хизмат манфаатлари, биродарлик туйғуси ва ҳоказолар бȳлиши мумкин.
Жиноят субъекти эса 232-моддаси биринчи қисми бȳйича 18 ёшга тȳлган, ақли расо жисмоний шахслар, иккинчи қисми бȳйича эса фақат мансабдор шахслар-юборилган суд ҳужжатларини бажариш ваколати доирасига кирувчи ташкилот, корхона, муассасаларнинг раҳбарлари бȳлиши мумкин.
Одил судловга қарши жиноятларнинг бири қонунга хилоф равишда ушлаб туриш ёки ҳибсга олиш бӯлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси жиноят кодексининг 234-моддасида:
Била туриб, қонунга хилоф равишда ушлаб туриш, яъни терговга қадар текширувни амалга оширувчи органнинг мансабдор шахси, суриштирувчи, терговчи ёки прокурор томонидан қонуний асосга эга бўлмаган ҳолда шахс эркинлигининг қисқа муддатга чекланиши — базавий ҳисоблаш миқдорининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки бир йилгача озодликни чеклаш ёхуд бир йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан;
Била туриб, қонунга хилоф равишда ҳибсга олиш ёки ҳибсда сақлаш — базавий ҳисоблаш миқдорининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки бир йилдан уч йилгача озодликни чеклаш ёхуд уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланаши кȳрсатилган.
Мазкур жиноятнинг объекти суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура ва суд идораларининг нормал фаолияти ва обрȳйи, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари, объектив томони эса қонунг хилоф равишда ушлуб туришда, яъни шахс эркинлигини қисқа муддатга чеклашда ифодаланади.
Қонунга хилоф равишда ушлаб туриш субъектив томондан тȳғри қасд билан содир этилиб, айбдор ȳзи амалга ошираётган ушлаб туриш ноқонуний эканлигини англайди, бироқ шунга қарамасдан ёки бошқа мотивлар билан ушлаб туришни амалга оширишни ҳоҳлайди ёхуд ушлаб турилган шахсни белгиланган жойда тегишли муддатдан ортиқ муддатга ушлаб туради. Жиноят субъекти эса фақат махсус шахслар: яъни суриштирувчи, терговчи ёки прокурор бȳлиши мумкин.
Шунингдек ЖК нинг 235-моддасида қийноққа солиш ва бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ҳамда жазо турларини қўллаш учун жавобгарлик белгиланган.
Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 13-моддасида: “Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади” деб, 26-моддасида эса “ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас” мустаҳкамлаб қуйилган. Қийноққа солиш, бошқа шафқатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи муомала ҳамда жазо турлари халқаро ҳамжамият томонидан ғайриинсоний ва йȳл қуйиб бȳлмайдиган ҳолат сифатида тан олинади.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига кȳра, мазкур модданинг биринчи қисмидаги жиноят учун муайян ҳуқуқдан маҳрум этиб, уч йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёхуд уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан, иккинчи қисми учун эса муайян ҳуқуқдан маҳрум этиб, беш йилдан етти йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши белгиланган.
Шунингдек 236-модда тергов қилишга ёки суд ишларини ҳал этишга аралашиш, 237-модда ёлғон хабар бериш, 238-модда ёлғон гувоҳлик бериш, 239-модда Суриштирув ёки дастлабки тергов маълумотларини ошкор қилиш, 240-модда жиноят процессини юритиш қатнашчиларининг ӯз зиммасидаги вазифани бажаришдан буйин товлаши, 241-моддаси жиноят ҳақида хабар бермаслик ёки уни яшириш, 241-1 жиноятни ҳисобга олишдан қасддан яшириш жиноятлари учун жавобгарлик белгиланган.
Давлат раҳбаримиз ӯз маърузаларида “Суд биносига келган ҳар-бир инсон Ўзбекистонда адолат борлигига ишониб чиқиб кетиши керак, Ўзбекистонда судьялар конунларнинг толмос ҳимоячилари, адолатнинг мустаҳам утунлари бӯлиши керак”-деб таъқидлаган эди. Шу боис судлар томонидан ҳукм чиқаришда Конституцияда ва Жиноят-процессуал кодексида белгиланган одил судловни фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга ошириш, шахснинг шаъни, қадр қимматини ҳурмат қилиш, тарафларнинг ӯзаро тортишуви, далилларнинг бевосита текширилиши, ишнинг ҳақиқий ҳолатини аниклаш сингари жиноят процессининг муҳим принципларига амал қилади.
2022-2026 йилларга мӯлжалланган янги Ўзбекистоннинг тарақиёт стратегиясида давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг фаолияти устидан суд назоратини ӯрнатиш ҳамда фуқаро ва тадбиркорлик субъектларининг одил судловга эришишдаги асосий вазифалари белгиланиб берилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2019 йили 26 август куни Самарканд шаҳрида бӯлиб ӯтган учрашувда: “Янги Ўзбекистонни янги тарихини яратаяпмиз, бунда сизларнинг ҳиссаларинг жуда катта. Ҳисса нимадан иборат: адолат, адолат яна бир маротаба адолат”-деб айтган эди.
Ҳар кандай суд хукми Ўзбекистон Республикаси номидан чиқарилади шу боис ҳар кандай хукм қонуний, асосли ва адолатли бӯлиши шарт бӯлиб ҳисобланади. Суд муҳокамасини қандай бȳлмасин чеклашларга, бевосита ёки билвосита таъсир кӯрсатиш, таҳдид қилиш ёҳуд суд фаолиятига мансабдор шахс ёки фуқаронинг қай тарафдан ва қандай масалада бӯлмасин аралашишига йул қуйилмайди.
ЎзР ЖК нинг 10-моддасига асосан қилмишида жиноят таркибининг мавжудлиги аниқланган ҳар бир шахс жавобгарликка тортилиши шарт.
Жиноий-ҳуқуқий жавобгарликнинг муқараррлиги принципи жиноятни содир этган ҳар бир шахснинг, мазкур жиноят учун жавобгар эканлигини ифодалайдиган асосий қоида ҳисобланади. Ҳар қандай жавобгарлик чораси Жиноят кодекси 8-моддасининг 1-қисмида кӯзда тутилган мезонларга ва Кодекснинг бошқа тамойиллари, яъни конунийлик, фуқароларнинг конун олдида тенглиги, инсонпарварлик, одиллик, айб учун жавобгарлик, жавобгарликнинг муқараррлиги принципларига асосан белгиланади. Яъни, жиноят содир этишда айбдор бӯлган шахсга нисбатан қȳлланиладиган жазо ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чораси одилона булиши, жиноятнинг оғир-енгиллигига, айбнинг ва шахснинг ижтимоий хавфлилик даражасига мувофиқ булиши лозим. Ҳеч ким битта содир этилган жиноят учун икки марта жавобгарликка тортилиши мумкин эмас. Шахс конунда белгиланган тартибда айби исботланган ижтимоий хавфли қилмишлари учунгина жавобгар булади.
2018 йил 4 апрельдаги “Суд-тергов фаолиятида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларини кучайтириш буйича чора-тадбирлар қабул қилинганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ӯзгартиш ва қӯшимчалар киритиш тӯғрисда” ги Қонун қабул қилинди. Унда Жиноят кодексига далилларни, тезкор-қидирув фаолияти натижаларини сохталаштирганлик учун жиноий жавобгарликни назарда тутувчи моддалар киритилгани ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва суд органлари мансабдор шахсларининг маъсулиятини янада оширди.
Раиса Бекмуратова,
Ўзбекистон Республикаси Судьялар Олий Кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактаби тингловчиси