Экономикалық судларында процессуал мүддетлер

Экономикалық судларында процессуал мүддетлерге қатаң әмел қылыў экономика саласында кәрхана, мекеме, шөлкемлер ҳәм пуқаралардың бузылған яки даўласып атырған ҳуқықлары ямаса нызам менен қорғалатуғын мәплерин қорғаўдың, нызамшылықты беккемлеў ҳәм ҳуқықбузыўшылықтың алдын алыўда көмеклесиўдиң әҳмийетли қураллары есапланады.

Барлық процессуал ҳәрекетлер исти көрип атырған суд, исте қатнасыўшы шахслар ҳәм экономикалық судлаў ислерин жүритиўдиң басқа қатнасыўшылары тәрепинен Өзбекстан Республикасының Экономикалық процессуал кодекси ҳәм басқа нызамлар яки суд тәрепинен белгиленген мүддетлер ишинде орынланыўы лазым.

Экономикалық процессуал кодексиниң 119-статьясының төртинши бөлимине көре, айлар яки күнлер менен есапланатуғын процессуал мүдеттиң өтиўи календарь сәнениң  ертесинен яки оның басланыўы белгилеп қойылған ўақыя исленген күннен басланады.

Жыллар, айлар ҳәм күнлер менен есапланатуғын процессуал мүддетлерге ис күни болмаған күнлер де киреди, Экономикалық процессуал кодексиниң 222-статьясының алтыншы бөлиминде белгиленген ҳуқықый тәсир шарасын қоллаў туўрысындағы ис бойынша ҳал қылыў қарары қабыл қылынғаннан кейин үш ис күни ишинде тәреплерге жиберилиўи кереклиги ҳаққындағы норма буннан тысқары.  Ис күнлери болмаған күнлер дегенде, Өзбекстан Республикасының нызам ҳүжжетлеринде белгиленген дем алыс күнлери (шемби, екшемби) ҳәм байрам (ислемейтуғын) күнлери түсиниледи.

Процессуал мүддетлердиң тамамланыўы менен исте қатнасыўшы шахслар процессуал ҳәрекетлерди әмелге асырыў ҳуқықын жойтады. Процессуал мүддетлер өткерип берилген арзалар, шағымлар ҳәм басқа ҳүжжетлер, егер өткерип жиберилген мүддетти тиклеў ҳаққында илтимаснама болмаса, суд тәрепинен көрип шығылмайды ҳәм оларды берген шахсларға  қайтарылады.

Процессуал мүддеттиң тамамланыў күни Экономикалық процессуал кодексиниң 120-статьясына муўапық анықланады. Процессуал мүддеттиң тамамланыў күни дегенде, усы мүддеттиң ақырғы күни, егер ақырғы күн ис күни болмаған күнге туўры келсе, оннан кейин келетуғын биринши ис күни түсиниледи.

Егер айлар менен есапланатуғын процессуал мүддеттиң тамамланыўы тийисли күни болмаған айға туўры келсе, мүддет усы айдың ақырғы күнинде (мысалы, 28 яки 29 февральда) тамамланады.

Процессуал ҳәрекетти әмелге асырыў ушын мүддет белгиленгенинде, олар усы мүддеттиң ақырғы күни жигирма төртке шекем орынлаўы керек. Бул қағыйда электрон түринде берилген ҳүжжетлерге де қолланылады. Бунда, егер арза, шағым яки басқа ҳүжжетлер мүддеттиң ақырғы күни саат жигирма төртке шекем байланыс шөлкемине яки ўәкилликли шахсқа берилген болса,  егер процессуал ҳәрекетлер экономикалық судта яки басқа шөлкемде орынланыўы лазым болып, олар суд яки басқа шөлкемде ис күни тамамланған яки тийисли операциялар тамамланған саатқа шекем әмелге асырылған болса, мүддет өткерип жиберилген есапланбайды.

Экономикалық процессуал кодексиниң 123-статьясының биринши бөлимине муўапық суд исте қатнасыўшы шахстың арзасы бойынша усы Кодексте яки басқа нызамларда белгиленген процессуал мүддеттиң өткерип жиберилиўи себеплерин үзирли деп тапса, өткерип жиберилген мүддетти тиклейди.

Бунда судлар нызам ҳүжжетлеринде процессуал мүддетлердиң суд тәрепинен узайтырыў нәзерде тутылған мүддетлерди ғана узайтырыў ҳуқықына ийе болып, ЭПК яки басқа нызамшылықта белгиленген  басқа процессуал мүддетлерди узайтырыў ҳуқықына ийе емес.

Мәселен, Экономикалық процессуал кодексиниң талапларына муўапық ҳал қылыў қарары үстинен апелляция тәртибинде берилген шағым ҳал қылыў қарары қабыл етилгенинен соң бир айдан кешиктирмей, әпиўайыластырылған ис жүритиў тәртибиндеги, ҳуқықый тәсир шарасын қоллаў ҳаққындағы ислер бойынша болса ҳал қылыў қарары қабыл қылынғаннан соң он күн ишинде бериледи. Бул мүддет өткерип жиберилгенде шағым (протест) берген шахстың илтимаснамасы бойынша апелляция инстанция суды тәрепинен, егер илтимаснама ҳал қылыў қарары қабыл  қылынған күннен баслап еки айдан кешиктирместен берилген ҳәм шағым (протест) бериў мүддети өткерип жиберилиўиниң себеплери суд тәрепинен үзирли деп табылған болса тиклениўи мүмкин.

Биринши инстанция судының апелляция тәртибинде көрилген ҳал қылыў қарары ҳәм апелляция инстанциясы судының қарары үстинен кассациялық арза (протести) бир жыл даўамында берилиўи мүмкин.

Егер, көрсетилген мүддет өткерилгенде өткерип жиберилген мүддети шағым (протест) берген шахстың илтимаснамасы бойынша кассация инстанциясы суды тәрепинен, егер илтимаснамада кассациялық арзаны (протестти) бериў мүддети өткен күннен баслап үш ай ишинде берилген ҳәм кассациялық арзаны (протестти) бериў мүддетиниң өткерип жиберилиўиниң себеплери суд тәрепинен үзирли деп табылған болса, тиклениўи мүмкин.

Бунда, апелляциялық  ҳәм кассациялық арза (протест) бериўдиң өткерип жиберилген мүддетти тиклеў ҳаққындағы арза бериў ушын белгиленген мүддет қатаң есапланады.

 

 

Гаўҳар Зарипова    

Қарақалпақстан Республикасы  суды судьясы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АЙРЫҚША КАТЕГОРИЯДАҒЫ ИСЛЕРДИ СУДТА КӨРИЎДИⱧ ӨЗИНЕ ТӘН ӨЗГЕШЕЛИКЛЕРИ

Айрықша тәртипте ис жүргизиў. Белгили болғанындай, алдыңғы процессуаллық нызамшылыққа салыстырғанда ҳәрекеттеги нызамшылық пуқаралық ислерин жүргизиўдиң 5 түрин ажыратады. Атап айтқанда, Өзбекстан Республикасы Пуқаралық процессуаллық кодексиниң 1-статьясы, 2-бөлиминде буйрық тәртибиндеги ислерди, даўа тәртибиндеги ислерди, айрықша тәртипте жүргизилетуғын ислерди, төрешилик судларының бийликлери менен байланыслы ислерди ҳәм шет ел судларының ҳәмде шет ел төрешилик судларының (арбитражларының) бийликлерин тән алыў ҳәм орынлаўға қаратыў менен байланыслы ислерди көрип шығыў ҳәм шешиў тәртибин белгилейди.

Солардың ишинде айрықша тәртипте ис жүргизиў суд әмелиятында жийи ушырасатуғыны ҳәммемизге мәлим. Сизлердиң дыққатыңызға усынылып мине усы айрықша ис жүргизиў ҳаққында кеңирек тоқталып өтпекшимен.

Суд тәрепинен айрықша ис жүргизиў тәртибинде көрип шығылатуғын ислерге төмендегилер киреди.

1) юридикалық әҳмийетке ийе болған фактлерди анықлаў ҳаққындағы;

2) баланы перзентликке алыў ҳаққындағы;

3) пуқараны дерексиз жойтылған деп табыў ҳәм пуқараны өлген деп жәриялаў ҳақкындағы;

4) пуқараны ҳәрекетке уқыбы шекленген ямаса ҳәрекетке уқыпсыз деп табыў ҳаққындағы;

5) шахсты ықтыярына қарсы рәўиште психиатриялық стационарына жатқызыў ҳаққындағы ямаса оның усы мәкемеде жатыў мүддетин узайтыў ҳаққындағы;

6) шахсты туберкулёз кеселлигине қарсы гүресиў мәкемесиниң қәнийгелестирилген бөлимине ықтыярына қарсы рәўиште жатқызыў ҳаққындағы ямаса оның усы мәкемеде жатыў мүддетин узайтыў ҳаққындағы;

7) ер жетпеген шахсты толық ҳәрекетке уқыплы деп жәриялаў (эмансипация) ҳаққындағы;

8) мал-мүлкти ийесиз деп табыў ҳаққындағы;

9) усыныўшыға деб берилген ҳүжжетлер жойтылған жағдайда, олар бойынша ҳуқықларды тиклеў ҳаққындағы;

10) жойтылған суд исин жүргизиўди тиклеў ҳаққындағы.

 

Айрықша жүргизилетуғын ислерди көрип шығыў тәртиби Өзбекстан Республикасы Пуқаралық процессуаллық кодексиниң 293-статьясында санап өтилген ислер судларда усы Кодекстиң 27-37-бабларында көрсетилген айрықша ҳәм қосымшалар менен пуқаралық суд ислерин жүргизиўдиң улыўма қағыйдаларына муўапық көрип шығылады.

 

Юридикалық әҳмийетке ийе болған фактлерди анықлаў.

Суд пуқаралардың яки шөлкемлердиң шахсый, мүлкий ҳуқықлары жүзеге келиўине, өзгериўине ямаса тамамланыўына себеп болатуғын фактлерди анықлайды.

Суд:

1) шахслардың ағайинлик қатнасықлары;

2) шахс биреўди қарамағында екенлиги;

3) әкеликти тән алыў, (белгилеў), баланың ол яки бул анадан туўылғанлығы, сондай-ақ туўылған ўақты;

4) перзентликке алыўды, некени, некеден ажыратыўды ҳәм өлимниң дизимге алынғанлығы;

5) ерли-зайыптан бири қайтыс болғанлығы ақыбетинде пуқаралық ҳалаты дәлалатнамаларын дизимге алыў уйымларында некени дизимге алыў мүмкин болмай қалса, нызамда белгиленген жағдайларда олардың ҳақыйқатта неке қатнасықларында болғанлығы;

6) шахстың ҳуқықты белгилеўши ҳүжжетлеринде (жәмийетлик бирлеспелерге ағзалық билетлери, әскерий ҳүжжетлер, паспортлар, пуқаралық ҳалаты дәлалатнамаларын дизимге алыў уйымлары беретуғын гүўалықлар буннан тысқары) көрсетилген фамилиясы, аты ямаса әкесиниң аты оның паспортындағы ямаса туўылғанлығы ҳаққындағы гүўалығындағы фамилиясы, аты яки әкесиниң аты менен сәйкес келмеген жағдайда, бул ҳүжжетлердиң оған тийислилиги ямаса тийисли емеслиги;

7) бахтсыз ҳәдийсе ;

8) имаратқа жеке меншик ҳуқықы тийкарында ийелик етиў;

9) мийрасты қабыл етиў ҳәм мийрастың ашылыў орны фактлерин анықлаў ҳаққындағы ислерди көреди.

Егер нызамшылықта оларды белгилеўдиң басқаша тәртиби нәзерде тутылмаған болса, суд юридикалық әҳмийетке ийе болған басқа фактлерди де белгилеўи мүмкин.

Арза бериўши юридикалық әҳмийетке ийе болған фактлерди тастыйықлайтуғын зәрүр ҳүжжетлерди басқаша тәртипте алыўы мүмкин болмаған ямаса жойтылған ҳүжжетлерди тиклеўдиң имкәнияты болмаған жағдайда ғана суд бул фактлерди анықлайды.

 

Пуқараны дерексиз жойтылған деп табыў ҳәм пуқараны өлген деп жәриялаў.

Пуқараны дерексиз жойтылған деп табыў ямаса өлген деп жәриялаў ҳаққындағы арза мәпдар шахс тәрепинен дерексиз жойтылған пуқараның ақырғы мәлим болған жасаў орнындағы судқа бериледи.

Суд пуқараны дерексиз жойтылған деп табыў ямаса өлген деп жәриялаў ҳаққындағы арзаны көрип шығыўға нызамшылықта белгиленген мүддетлер өткеннен соң кириседи.

Арзада пуқараны дерексиз жойтылған деп табыў ямаса оны өлген деп жәриялаў арза бериўшиге қандай мақсетлер ушын зәрүр екенлиги көрсетилиўи, сондай-ақ пуқараның дерексиз жойтылғанлығын тастыйықлайтуғын яки дерексиз жойтылған шахсқа өлим қәўипин салған ямаса ол анық бахытсыз ўақыя себепли қайтыс болған деп шамалаўға тийкар болатуғын ҳалатлар баян етилиўи керек.

 

Пуқараны ҳәрекетке шекленген ямаса ҳәрекетке укыпсыз деп табыў.

Спиртли ишимликлер, нәшебентлик ҳәм психотроп затларды қабыл етиўи нәтийжесинде пуқараны ҳәрекетке уқыбы шекленген деп табыў ҳаққындағы ямаса пуқараны руўхый ҳалаты бузылғанлығы (руўхый кеселлиги) себепли ҳәрекетке уқыпсыз деп табыў ҳаққындағы ис оның шаңарақ ағзалары, қәўендерлик ҳәм әменгерлик уйымлары, прокурор, емлеў мекемелери ҳәм басқа мәмлекетлик уйымлары, пуқаралардың өзин-өзи басқарыў уйымлары ҳәм жәмийетлик бирлеспелери берген арзалар бойынша қозғатылыўы мүмкин.

Пуқараны ҳәрекетке уқыбы шекленген ямаса ҳәрекетке уқыпсыз деп табыў ҳаққындағы арза сол пуқара жасап турған орындағы, егер бул шахс емлеў мәкемесине жайластырылған болса, сол мәкеме жайласқан судқа бериледи.

Судья арзаны алғаннан кейин, исти суд додалаўына таярлаў тәртибинде пуқараның руўхый ҳалаты бузылғанлығы ҳаққында жеткиликли мағлыўматлар бар болса, оның руўхый жағдайын анықлаў ушын суд-психиатриялық экспертизасын тайынлайды.

Пуқара суд-психиатриялық экспертизасынан өтиўден бас тартқанда суд оны мәжбүрий тәртипте экспертизаға жибериў ҳақкында уйғарыў шығарыўы мүмкин.

Судтың пуқараны ҳәрекетке уқыбы шекленген ямаса ҳәрекетке уқыпсыз деб табыў ҳаққындағы бийлиги әменгерлик ҳәм қәўендерлик уйымының ҳәрекетке уқыбы шекленген шахсқа қәўендер тайынлаўы, ҳәрекетке уқыпсыз шахсқа болса, әменгер тайынлаўы ушын тийкар болады.

 

Шахсты еркине қарсы тәртипте психиатриялық стационарына жатқарыў ямаса оның стационарда жатыў мүддетин узайыттырыў

Шахсты еркине қарсы тәртипте психиатрия стационарына жатқарыў ҳаққындағы ямаса оның стационарда жатыў мүддетин узайыттырыў ҳаққындағы арза судқа шахс жатырған психиатрия мәкемеси тәрепинен бериледи.

Еркине қарсы тәртипте психиатрия стационарына жатқарыў ушын нызамда нәзерде тутылған тийкарлар көрсетилген арзаға шыпакер психиатрлардан ибарат комиссияның шахстың психиатрия стационарында буннан кейин болыўы  зәрүрлиги ҳаққындағы тийкарландырылған жуўмағы қосымша етиледи.

Арза психиатрия мәкемеси жайласқан жердеги суд тәрепинен көрип шығылады.

Суд арзаны қабыл етиў менен бир ўақытта арзаны судта көрип шығыў ушын зәрүр болған мүддетте шахстың психиатрия стационарында болып турыўы мәселесин шешеди.

Шахсты психиатрия стационарына жатқарыў ҳаққындағы ямаса оның стационарда жатыў мүддетин узайыттырыў ҳаққындағы ис суд тәрепинен стационарға жатқызылып атырған шахстың нызамлы ўәкили ҳәм стационарға жатқарыўдың тийкарлылығы ҳаққында жуўмақ берген комиссия қурамындағы шыпакер психиатр, прокурор, сондай-ақ шахс жатырған психиатрия мәкемеси ўәкили қатнасыўында он күнлик мүддет ишинде көрип шығылады.

Суд мәжилисине психиатрия мәкемеси ўәкилиниң кеширимли себеплерсиз келмегенлиги арзаны көрип шығыўға тосқынлық етпейди, бирақ суд оның келиўин шәрт деп табыўы мүмкин.

 

Шахсты туберкулёз кеселлигине қарсы гүресиў мәкемесиниң  қәнийгелестирилген бөлимине еркине қарсы тәртипте жатқарыў ямаса оның усы мәкемеде жатыў мүддетин узайыттырыў

Туберкулёз кеселлигиниң жуғымлы формасына шалынған шахсты туберкулёз кеселлигине қарсы гүресиў мәкемесиниң қәнийгелестирилген бөлимине еркине қарсы тәртипте жатқарыў ҳаққындағы ямаса оның усы мәкемеде жатыў мүддетин узайыттырыў ҳаққындағы арза судқа сол шахс диспансер есабында турған яки емленип атырған ямаса оның жасаў (турған) жериндеги туберкулёз кеселлигине қарсы гүресиў мәкемеси тәрепинен бериледи.

Туберкулёз кеселлигиниң жуғымлы формасына шалынған шахсты туберкулёз кеселлигине қарсы гүресиў мәкемесиниң қәнийгелестирилген бөлимине еркине қарсы тәртипте жатқарыў ҳаққындағы ямаса оның усы мәкемеде жатыў мүддетин узайыттырыў ҳаққындағы арза сол шахс диспансер есабында турған яки емленип атырған туберкулёз кеселлигине қарсы гүресиў мәкемеси жайласқан жердеги ямаса оның жасаў (турған) орнындағы судта көрип шығылады.

Туберкулёз кеселлигиниң жуғымлы формасына шалынған шахсты туберкулёз кеселлигине қарсы гүресиў мәкемесиниң қәнийгелестирилген бөлимине еркине қарсы тәртипте жатқарыў ҳаққындағы арза усы мәкеме медициналық комиссиясының медициналық тексериўден ҳәм (ямаса) емлениўден бас тартып атырған сол шахсты еркине қарсы тәртипте жатқарыў зәрүрлиги ҳаққындағы жуўмағы қабыл етилген күннен баслап бир сутка ишинде бериледи. Жуўмақта емлеў өткизилетуғын мүддет көрсетиледи.

Туберкулёз кеселлигиниң жуғымлы формасына шалынған шахстың туберкулёз кеселлигине қарсы гүресиў мәкемесиниң қәнийгелестирилген бөлимине еркине қарсы тәртипте жатыў мүддетин узайыттырыў ҳаққындағы арза усы мәкеме медициналық комиссиясының шахстың емлениўде болған мәкемеде жатыў мүддетин узайыттырыў зәрүрлиги ҳаққындағы жуўмағы тийкарында бериледи. Жуўмақта емлеў өткизилетуғын мүддет көрсетиледи.

 

 

Абдимурат Керимбаев

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                                                         

 

Шәртнама дүзиў ҳәм оны дүзиўде келип шығатуғын келиспеўшиликлерди шешиў тәртиби 

Пуқаралық мүнәсебетлери қатнасыўшыларының пуқаралық ҳуқық ҳәм миннетлемелериниң пайда болыўының тийкарларының бири- бул шәртнама есапланады.

Өзбекстан Республикасының Пуқаралық кодекси (кейинги орынларда-Пуқаралық кодекси деп жүритиледи)ниң 364-статьясына муўапық, егер тәреплер ортасында шәртнаманың барлық әҳмийетли шәртлери жүзесинен талап етилетуғын формада келисимге ерисилген болса, шәртнама дүзилген деп есапланады.

Шәртнаманың нәрсеси ҳаққындағы шәртлер, нызамда яки басқа ҳуқықый ҳүжжетлерде бундай түрдеги шәртнамалар ушын әҳмийетли яки зәрүр деп есапланған шәртлер, сондай-ақ тәреплердиң бириниң арзасына көре келисип алыныўы зәрүр болған ҳәмме шәртлер әҳмийетли шәртлер болып есапланады.

«Хожалық жүргизиўши субъектлер жумысының шәртнамалы-ҳуқықый базасы туўрысында»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамының 11-статьясына көре хожалық шәртнамасы питимлер ушын  нәзерде тутылған жазба формада дүзиледи.

Нотариал тастыйықланыўы яки мәмлекетлик дизимнен өткерилиўи шәрт болған шәртнама нотариал тастыйықланған яки дизимнен өткерилген пайыттан баслап дүзилген есапланады.

Пуқаралық кодексиниң 112-статьясының екинши ҳәм үшинши бөлимлерине муўапық, егер тәреплерден бири нотариал тастыйықлаў талап етилетуғын питимди толық яки оның бир бөлегин орынлаған болса, екинши тәреп болса-питимди нотариал тастыйықлатыўдан бас тартса, суд питимди орынлаған тәрептиң талабы бойынша оны ҳақыйқый деп есаплаўға ҳақылы. Бундай жағдайда питимди кейиншелик нотариал рәсмийлестириў талап етилмейди.

Егер мәмлекетлик дизимнен өткериў талап етилетуғын питим керекли формада дүзилген болып, бирақ тәреплердиң бири оны дизимнен өткериўден бас тартса, суд басқа тәрептиң талабы менен питимди дизимнен өткериў ҳаққында қарар шығарыўға ҳақылы. Бундай жағдайда питим суд қарарына муўапық дизимнен өткериледи.

Жазба түрдеги шәртнама тәреплер қол қойған бир ҳүжжетти дүзиў жолы менен, сондай-ақ почта, телеграф, телетайп, телефон, электрон байланыс яки ҳүжжет шәртнамадағы тәреплерден шыққанлығын исенимли түрде анықлаў мүмкиншилигин беретуғын басқа байланыс жәрдеминде ҳүжжетлер алмасыў жолы менен де дүзилиўи мүмкин.

Егар тәреплердиң шәртнамалы ҳуқықый қатнасықларға кирискенлиги жазба яки басқа дәлиллер менен тастыйықланса, шәртнаманың болмағанлығы даўагердиң жеткерип берилген товарлар, орынланған ислер, көрсетилген хызметлердиң баҳасын өндириў ҳаққындағы талапларды қанаатландырыўсыз қалдырыў ушын тийкар болмайды. Егер нызамда яки тәреплердиң келисиминде питимниң әпиўайы жазба формасына әмел қылмаслық оның ҳақыйқый емеслигине алып келиўи туўрыдан-туўры көрсетилген болса,  бул қағыйда қолланылмайды.

Пуқаралық кодексиниң 357-статьясына муўапық шәртнама дүзилген пайыттан баслап күшке киреди ҳәм тәреплер ушын мәжбүрий болып қалады.

Шәртнаманың әмел етиў мүддетиниң тамамланыўы тәреплерди оны бузғанлық ушын жуўапкершиликтен азат етпейди.

Нызамшылық ҳүжжетлеринде шәртнама  дүзиў мәжбүрий болған жағдайлар да орнатылған. Атап айтқанда, ғалабалық шәртнама (Пуқаралық кодексиниң 358-статьясы), дәслепки шәртнамада нәзерде тутылған тийкарғы шәртнама (Пуқаралық кодексиниң 361-статьясы), ким-асты саўдасында жеңимпаз болып шыққан шахс пенен дүзилген шәртнама (Пуқаралық кодексиниң 379-статьясы), мәмлекет мүтәжлиги ушын  товарлар жеткерип бериў шәртнамасы (Пуқаралық кодексиниң 457-459-статьялары) ҳ.т.б.

Өзбекстан Республикасының Экономикалық процессуал кодексиниң 26-статьясының 1 ҳәм 2-бәнтлерине  муўапық дүзилиўи нызамда нәзерде тутылған шәртнама жүзесинен келип шыққан келиспеўшиликлер  яки шәртнама жүзесинен келип шыққан болып, шешиў ушын экономикалық судқа тапсырыў ҳаққында тәреплер өз-ара келискен келиспеўшиликлер шешиў ушын судқа тапсырылыўы мүмкин.

Тәреплер ортасында даўаны шешиў ушын судқа тапсырыў ҳаққындағы келисим шәрти ҳәр түрли формаларда, мәселен, хат, телеграмма, факсимил ҳәм электрон байланыс қуралы арқалы хабар алмасыў жолы менен әмелге асырылыўы мүмкин.

Шәртнама бойынша келиспеўшиликлерди шешиў ушын судқа тапсырыў шәрти дүзилип атырған шәртнамада нәзерде тутылыўы ҳәм оның проектине тәреплерден бири тәрепинен киргизилиўи мүмкин, егер басқа тәреп келиспеўшиликлер баяннамасында проекттиң усы шәрти бойынша бирде-бир қарсылық билдирмеген болса.

Қалған жағдайларда бундай ҳуқық нызамда туўрыдан-туўры көрсетилген жағдайда ғана  пайда болады. Шәртнама дүзиў бир тәреп ушын мәжбүрий болған ҳәм тәреплер ортасында шәртнаманы дүзиўде келиспеўшиликлер пайда болған жағдайларда Пуқаралық кодексиниң 377-статьясында көрсетилген қағыйдалар мәжбүрий тәртипте қолланылады.

Шәртнама дүзиўи мәжбүрий болған тәреп оны дүзиўден бас тартқан жағдайда, басқа тәреп шәртнама дүзиўге мәжбүрлеў ҳаққындағы талап пенен судқа мүрәжат етиўге ҳақылы. Бунда даўаның талабы тек ғана усы шәртнамаға емес, бәлки оның айырым шәртлерине де тийисли болыўы мүмкин. Даўагер даўа арзасына дүзиўге мәжбүр етилген шәртнама проектин қосымша қылыўы шәрт.

Пуқаралық кодексиниң 377-статьясының екинши бөлиминде келиспеўшиликлер баяннамасын судта көрип шығыў ушын тапсырыўдың отыз күнлик мүддети орнатылған.

Шәртнаманың айырым шәртлери бойынша шәртнама алдынан болған даўды көрип шығыўда судлар шәртнаманың барлық шәртлери нызам ҳүжжетлерине муўапықлығын тексереди. Шәртнаманың шәртлери нызамшылыққа муўапық емеслиги анықланған жағдайда, суд тәреплерге шешиўши қарар шығарылғанға шекем муўапық емес шәртин сапластырыўды усыныс етеди ҳәм оның ушын мүддет береди.

Пуқаралық кодексиниң 235-статьясының төртинши бөлимине муўапық миннетлеме  онда тәреплер сыпатында қатнаспаған шахслар (үшинши шахслар) ушын  минннетлемелер пайда етпейди. Егер шәртнаманың шәртлери үшинши шахслардың ҳуқық ҳәм миннетлемелерине тәсир етпесе, шәртнаманы дүзиў, өзгертиў ҳәм бийкар етиў ҳаққындағы талап пенен тек ғана онда қатнасыўшы шахслар судқа мүрәжат етиўге ҳақлы есапланады.

Мәмлекетлик органлар ҳәм басқа органлар  да нызам ҳүжжетлеринде белгиленген тәртипте даўа усыныўы мүмкин.

 

Гаўҳар Зарипова

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы             

«Өзбекстан Республикасының Конституциялық суды ҳаққында»ғы Конституциялық нызамы

 Мәмлекетимизде әмелге асырылып атырған реформалардың негизинде – инсан ҳуқықлары қорғалыўының үстинлиги жатады.

Бәршемизге белгили 2021 жыл 27 апрельде қабыл етилген «Өзбекстан Республикасының Конституциялық суды ҳаққында»ғы Конституциялық нызамының қабыл етилиўи – Мәмлекетимизде алып барылып атырған кең көлемли демократиялық реформалардың әмелге асырылыўы нәтийжесинде нызамшылықты либералластырыў ҳәм де Конституцияда беккемленген инсан ҳуқық ҳәм еркинликлерин әмелге асырыўдың изшил даўамы болып есапланады.

Атап айтқанда қабыл етилген жаңа Нызамның 28-статьясында Конституциялық судта ислерди көриў тийкарлары белгиленип, оған көре Конституциялық судқа мүрәжат етиў ҳуқықына ийе болған мәмлекетлик уйымларының ҳәм лаўазымлы шахслардың мүрәжаты, сондай-ақ пуқаралардың ҳәм юридикалық шахслардың шағымлары Конституциялық судта ислерди көриў ушын тийкар болыўы белигиленген.

Конституциялық суд мәжилисинде көрилетуғын ислер бойынша берилген мүрәжатлар әлбетте усы Нызамның 4-статьясында белгиленген Конституциялық суд ўәкиллиги шеңберине киритилген мәселелер ҳаққында болыўы шәрт.

Усы жаңа Нызамда Конституциялық судқа мәселелер киритиў ҳуқықына ийе болған субъектлер шеңбери кеңейтирилип, субъектлер қатарына киритилген – Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисиниң Инсан ҳуқықлары бойынша ўәкили (омбудсман) орынбасары – Бала ҳуқықлары бойынша ўәкил, Инсан ҳуқықлары бойынша Өзбекстан Республикасы Миллий орайы, Өзбекстан Республикасы Президенти жанындағы Исбилерменлик субъектлериниң ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў бойынша ўәкил ҳәм Нызамның 27-статьясының 2-бөлиминде белгиленген пуқаралар ҳәм юридикалық шахсларға тек ғана белгили бир исте қолланған нызам менен олардың конституциялық ҳуқықлары бузылғанлығы бойынша шағым менен Конституциялық судқа мүрәжат етиў ҳуқықы берилди.

Берилип атырған мүрәжат жазба яки электрон формада жиберилиўи лазым. Электрон формада жиберилген мүрәжат электрон ҳүжжет айланысы ҳаққындағы нызамшылық талапларына муўапық болыўы керек. Коллегиялық уйымның Конституциялық судқа берилген мүрәжатына усы уйымның тийисли қарары қосымша етиледи.

Конституциялық судқа жиберилген мүрәжатта Конституцияға муўапықлығы тексерилиўи лазым болған норматив-ҳуқықый ҳүжжетттиң атамасы, рақамы, қабыл етилген сәнеси, жәрияланған дереги, Конституция ҳәм нызамның түсиндирме берилиўи лазым болған қағыйдалары, мүрәжатты судта көриўдиң ҳуқықый тийкарлары, қойылған мәселе бойынша мүрәжат етиўшиниң көз қарасы ҳәм мүрәжатты Конституцияның тийисли нормаларына силтеме етилген ҳалдағы ҳуқықый тийкарландырыўы лазым.

Буннан тысқары, мүрәжат етиўшиниң фамилиясы, аты, әкесиниң аты, жайласқан жери, почта мәнзили яки  жасаў орны, егер исте ўәкил қатнасып атырған болса оның ўәкилликлери ҳақкындағы зәрүр мағлыўматлар ҳәм қосымша етилип атырған ҳүжжетлер дизими көрсетилген болыўы керек.

Пуқаралар ҳәм юридикалық шахслардың шағымларында ис судта көрип шығылғанлығы ҳәм судта қорғаўдың барлық түрлеринен пайдаланылғанлығы, сондай-ақ исти шешиў ушын зәрүр деп есапланған басқа мағлыўматлар берилиўи керек.

Конституциялық судқа келип түскен мүрәжатлар дизимнен өткизиледи ҳәм бунда шешилиўи Конституциялық суд ўәкилликлерине кирмейтуғын мәселелер бойынша мүрәжатлар Конституциялық суд тәрепинен «Физикалық ҳәм юридикалық шахслардың мүрәжатлары ҳаққында»ғы Нызамда белгиленген тәртипте, қойылған мәселелерди шешиў ўәкиллигине киритилген тийисли мәмлекетлик уйымларға, шөлкемлерге яки лаўазымлы шахсларға бес күнлик мүддеттен кешиктирмей жибереди.

Егер мүрәжат Конституциялық судқа тийисли болса, мүрәжат алынған күннен баслап жети күннен кешиктирмей оны үйрениўге кириседи. Бунда Конституциялық судтың баслығы келип түскен мүрәжатты Нызамда қойылған талапларға муўапықлығы көз қарастан дәслепки тәризде үйрениў нәтийжелери бойынша жуўмақ таярлаўды Конституциялық судтың бир яки бир неше судьясына тапсырыўы мүмкин.

Мүрәжатты көрип шығыў ушын қабыл етиў яки қабыл етиўден бас тартыў ҳаққында Конституциялық суд уйғарыўы қабыл етилип, егерде исти суд мәжилисинде көриў ушын қабыл етилген жағдайда уйғарыўда ис бойынша баянатшы судья, исти көриў сәнеси, сондай-ақ исти көриў ушын таярлаў менен байланыслы басқа мәселелер көрсетиледи. Қабыл етилген уйғарыў ҳаққында Конституциялық суд ислерин жүргизиў қатнасыўшылары үш күнлик мүддетте жазба формада хабардар етиледи.

Конституциялық суд Өзбекстан Республикасының Конституциясы ҳәм басқа нызамлары менен өз ўәкиллигине киритилген ислерди суд мәжилислеринде көреди ҳәм шешеди.

Конституциялық суд коллегиялық уйым есапланады ҳәм ол ислерди суд мәжилисинде көриўде барлық судьялар қатнасыўын талап етеди, лекин Конституциялық судтың кеминде бес судьясы қатнасқан жағдайда ол ўәкилликли болып, ислерди көриўи мүмкин.

Конституциялық судтың судьясы көрип шығыў предмети болған ҳүжжетти таярлаўда илгери хызмет ўазыйпасы себепли қатнасқан болса, исте қатнасып атырған тәреплердиң яки басқа шахстың туўысқаны болса, истиң көрилиўи нәтийжесинен шахсан, туўрыдан яки шеттен мәпдар болса ямаса оның қалыслығына гүман туўдыратуғын басқа ҳалатлар бар болса шетлестирилиўи мүмкин.

Конституциялық нызамның 39-статьясының 1-бөлиминде көрсетилген ҳалатлар бар болған жағдайда Конституциялық судтың судьясы исти еситиў басланыўына шекем өзин өзи шетлетиў ҳаққында арза бериўи шәрт.

Исти судта көриў процессинде Конституциялық нызамға киритилген процессуаллық нормаларга әмел етилген ҳалда суд мәжилиси алып барылып, барлық процессуаллық ҳәрекетлер әлбетте суд мәжилиси баянламасына жазылады.

Суд исти көриў жуўмағына көре мәсләҳәтханаға кирип, ол жерде көпшилик даўыс пенен қабыл етилген қарарын оқып еситтиреди.

Жуўмақ сыпатында айтып өтиў лазым, мәмлекетимизде унамлы тәризде әмелге асырылып атырған кең көлемли реформалар жәнеде жеделлесиўге қарай жүз тутып, инсанлардың ҳуқық ҳәм еркинликлерин исенимли қорғаў кепилликлерин күшейттириў, әдил судлаўға ерисиў дәрежесин асырыў, жәмийет ҳәм мәмлекеттеги барлық тараўларды еркинлестириў жедел көринисте даўам етпекте.

Өйткени, бул жаңа Нызам менен пуқаралар ҳәм юридикалық шахслар нызам олардың Конституциялық  ҳуқықлары ҳәм еркинликлерин бузып атыр деп есапласа ҳәм де судта көрилиўи тамамланған белгили бир исте қолланылған болса ҳәм судта қорғаўдың барлық басқа түрлеринен пайдаланып болынған болса, нызамның  Конституцияға муўапықлығын тексериў ҳаққындағы шағым менен Конституциялық судқа мүрәжат етиў имаканиятын жаратып береди.

 

 

 

Абатбай Аяпов

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы

 

 

Жасы үлкенлеримиз кеңесгөйимиз

Жасы үлкенлеримиз үйимиздиң периштеси, төримиздиң жарасығы. Олар бар екен, шаңарақ жәнеде пайызлы ҳәм аўызбиршиликли. Нураный кекселеримиз өзлериниң ақыл-нәсияты, дурыс мәсләҳәтлери менен бәрқулла бизди туўры жолға бағдарлап отырады. Сонлықтанда, оларды қанша ҳүрмет-иззет етсекте арзыйды.

 

Қарақалпақстан Республикасы судының басламасы менен суд тараўында узақ жыллар жемисли мийнет еткен суд нуранийлери менен ушырасыў өткерилди. Ушырасыў орны сыпатында Қарақалпақстан Республикасы юридика техникумы болды. Бул орынды таңлаўда тосыннан емес. Себеби, суд нуранийлери, судьялар ҳәм жаслар, улыўма әўладлар ушырасыўы, тарийхқа нәзер салып, бүгинги бахытлы заманға шүкирлик етиў, жасларды да мине усындай ең ағла адамгершилик ҳәм жуўапкершиликти терең сезиниў, кәсипке садықлық руўхында тәрбиялаўда әҳмийетли.

Онда сөзге шыққан суд нуранийлери өзлериниң қандай шәраят ҳәм дәўирде жумыс ислегенине қарамастан, өз антына, судьялық кәсибине садық болғанлығын турмыслық мысалларда айтып берген болса, ал бүгинги күнде тараўда нәтийжели жумыс алып барып атырған судьялар әмелге асырылып атырған системалы реформалар, олардың нәтийжелери ҳәм суд корпусы судьяларының искерлиги жөнинде кең мағлыўмат берди.  Судьялық кәсиби оғада жуўапкерли ҳәм қыйын екенлиги де айтып өтилди.

Устазлық мәртебе, шәкиртлик машаққат деген. Солай екен, таңлаған кәсибиңнен устазлық дәреже ҳүрметине ерисип, шәкирт болыўдай уллы бахытқа мияссар болыў ушын текғана тынымсыз изленисте, ҳәрекетте болыў керек. Бул жолда оқып, үйрениўден хасла жалықпаў лазым. Келген устаз судьялар жасларға мине усындай өзлериниң ақыл-нәсиятларын ҳам жақсы тилеклерин айтты.

Билдирилген пикирлер, турмыслық мысаллар менен айтылған мағлыўматлар ушырасыў қатнасыўшыларында айрықша тәсир қалдырды. Жасларда усы мазмунда өзлерин толғандырып жүрген сораўларға келген мийманлардан жуўаплар алды. Итибарлысы, бул ушырасыў жаслар ушын күнделикли болып откен иләж емес, ал қызықлы, умытылмастай мәўритлер толы ушырасыў болды.

 

Қарақалпақстан Республикасы

судының бас консультанты                      Гүлайым Ғаниева

Жас өспиримди дүгип алған шофёрға кеширим берилди

Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети юридика факультетиниң студентлериниң катнасыўында өткерилген көшпели ашық суд мәжилисинде Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 266-статьясының 1-бөлими менен айыплы деп табылған А.Ж исимли шахстың қарсысына топланған жынаят иси көрип шығылды.

Жынаят ислери бойынша Хожели районы суды баслығы И.Алланиязов басшылығында, судья жәрдемшиси Е.Турдыбаевтың хаткерлигинде, тәреплерден мәмлекет айыплаўшысы-Хожели районы прокурорының аға жәрдемшиси Б.Абыллаева ҳәм гүманланыўшы, жәбирлениўшиниң нызамлы ўәкилиниң қатнасыўында өткерилген ашық суд мәжилисинде барлық топланған суд материаллары үйренилип, тәреплердиң көрсетпелери тыңланды.

1995-жылда туўылған пуқара Хожели районы аймағындағы 4К42 автомобиль жолының 1-километри аралығында белгиленген тезликке әмел етпей жоқары тезликте ҳәрекетленип киятырып усы асфальт жолды кесип өтип атырған Т.С атлы жас өспиримди дүгип, жол транспорт ҳәдийсесин ислеген. Ақыбетинде өспирим аўыр дәрежедеги дене жарақаты менен емлеўханаға түседи.

Хожели районы ИИБ жанындағы тергеў топары сорастырыўшысының 2021-жыл 24-август күнги қарарына муўапық, А.Ж ның қарсысына жүритилген жынаят иси тареплердиң өз-ара жарасқанлығы мүнәсибети менен өндиристен қысқартыў мәселесин шешиў ушын судқа жиберилген.

Суд, ис материаллары менен толық танысып, гүманланыўшының өз айыбын мойынлап, исинен шын кеўилден пушайманлығын, жәбирлениўшиниң өз ерки менен ҳеш кимниң сырттаң араласыўысыз жарасыў ҳаққында арза бергенин, материаллық зыян толық қапланғанын, кеширим бергенин билдиргенин ҳәм мәмлекетлик айыплаўшының исти жарасыў мүнәсибети менен өндиристен қысқартыўды билдирген пикирин тыңлап, Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 661 –статьясына ҳәм Жынаят процессуал кодексиниң 84-статьясы 4-бөлимине тийкар жынаятлы исти өндиристен қысқартыўды лазым деп тапты.

Питимлер менен байланыслы  пуқаралық ислердиң көрилиӯ тәртиби

Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң 101-статьясына көре,  питимлер деп – пуқаралар
ҳәм юридикалық шахслардың пуқаралық ҳуқық ҳәм миннетлемелерин белгилеў, өзгертиў яки бийкарлаўға қаратылған ҳәрекетлерге айтылады.

Питимлер бир тәреплеме, еки тәреплеме яки көп тәреплеме (шәртнамалар) болыўы мүмкин.

Питим дүзиў ушын нызам ҳүжжетлерине яки тәреплердиң келисимине муўапық бир тәрептиң ерки зәрүр ҳәм жетерли болса, бундай питим бир тәреплеме питим есапланады.

Шәртнама дүзиў ушын еки тәреп (еки тәреплеме питим) яки үш ямаса оннанда көп тәреп (көп тәреплеме питим) келисип ерк билдирген болыўы керек.

Демек, еки ямаса бир неше шахстың пуқаралық ҳуқықлары ҳәм миннетлемелерин жүзеге келтириў, өзгертиў ямаса бийкар етиў ҳаққындағы келисим шәртнама деп аталады.

Өз нәўбетинде тәреплер ортасындағы келисимге көре тәреплер кирисип атырған ҳуқықый мүнәсебеттиң ҳәм тәреплер өзлерине алып атырған миннетлемелердиң мазмунына көре шәртнамларда түрлерге бөлинеди.

Пуқаралық ислери бойынша судларында питимлер менен байланыслы ислерден ең көп ушырасатуғын ислер бул қарыз өндириӯ ҳаққындағы ислер болып табылады.

Қарыз шәртнамасы бойынша бир тәреп (қарыз бериўши) екинши тәрепке (қарыз алыўшыға) пул ямаса түрге уқсас белгилери менен белгиленген басқа буйымларды мүлк етип береди, қарыз алыўшы болса қарыз бериўшиге бир жола ямаса бөлип-бөлип, усындай суммадағы пулды ямаса қарызға алынған буйымлардың түри, сыпаты ҳәм муғдарына тең нәрсени (қарыз суммасын) қайтарып бериў мәжбүриятын алады. Қарыз шәртнамасы пул яки мүлклер тапсырылған ўақыттан баслап дүзилген есапланады.

Қарыз шәртнамасының ҳуқықый белгилерине бола бул шәртнама реал есапланады, себеби тәреплер арасында ҳуқық ҳәм мәжбүриятлар шәртнама предмети болған пул ямаса мүлктиң тапсырылыўынан жүзеге келеди ҳәм шәртнама сол ўақыттан дүзилген есапланады.

Қарыз бериўши қарыздың қайтарылыўын талап етиў ҳуқықына ийе болса, қарыз алыўшы алған пулды яки мүлкти қайтарыў мәжбүриятын өз мойнына алады.

Қарыз шәртнамасы мүлкке ийелик ҳуқықы бир шахстан екинши шахсқа өтетуғын шәртнамалардан есапланады. Мәселен, қарыздар қарызға алынған нәрсени өз ықтыяры бойынша басқарады ҳәм қарызға алынған нәрсениң өзин қайтармастан алған пулы яки усы қарызға алынған нәрсениң түри, сыпаты ҳәм муғдарына тең болған басқа мүлкти қайтарыўға мәжбүр болады.

Қарыз шәртнамасы пуқаралар арасында, егер бул қарыздың суммасы ең кем ис ҳақының он есесинен артық болса, әпиўайы жазба формада дүзилиўи шәрт, шәртнамадағы тәреплерден бири юридикалық шахс болғанда суммасынан қарамастан жазба түринде дүзилиўи шәрт. Қарыз шәртнамасының жазба формасына әмел қылмаў Пуқаралық кодексиниң 109-статьясында нәзерде тутылған ақыбетлерге алып келеди.

Егер қарыз алыўшының тил хаты ямаса оған қарыз бериўши тәрепинен белгили сумма ямаса белгили муғдардағы мүлклер тапсырылғанлығын тастыйықлайтуғын басқа ҳүжжет бар болса, қарыз шәртнамасы жазба формада дүзилген есапланады.

Егер қарыз мәжбүрияты қарыз алыўшы тәрепинен берилген вексель, облигация ямаса қарыз суммасын ҳәм қарыз бериўшиниң оны өндирип алыў ҳуқықын белгилейтуғын басқа қымбатлы қағаз бенен тастыйықланған болса, қарыз шәртнамасының жазба формасына әмел қылынған есапланады.

Питимниң әпиўайы жазба формасына әмел етпеў оның ҳақыйқый емеслигине алып келмейди, бирақ даўа шыққан жағдайда тәреплерди питимниң дүзилгенлигин, мазмунын ямаса орынланғанлығын гүўалардың көрсетпелери менен тастыйықлаў ҳуқықынан маҳрум етеди. Тәреплер питимниң дүзилгенлигин, мазмуны ямаса орынланғанлығын жазба яки басқа дәлийллер менен тастыйықлаўға ҳақылы. Нызамда яки тәреплердиң келисиминде туўрыдан-туўры көрсетилген жағдайларда питимниң әпиўайы жазба формасына әмел етпеў оның ҳақыйқый емеслигине алып келеди. Жазба формада дүзилген питимди, егер ис зәрүрлиги әдетлеринен басқаша тәртип келип шықпаса, тәреплер ямаса олардың ўәкиллери имзалаўы керек. Егер нызам ҳүжжетлерине ямаса қатнасыўшылардан бириниң талапларына қайшы болмаса, питим дүзиў ўақтында имзадан факсимеле усылында нусқа көшириў үскенелеринен пайдаланыўға жол қойылады.

Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң 736-статьясы            2-бөлимине көре, егер қарыз шәртнамасында қарызды бөлип-бөлип қайтарыў нәзерде тутылған болса, қарыз алыўшы қарыздың нәўбеттеги бөлимин қайтарыў ушын белгиленген мүддетти бузған жағдайда, қарыз бериўши қарыздың қалған барлық суммасын тийисли пайызлар менен бирге мүддетинен алдын қайтарыўды талап етиўге ҳақылы.

Егер қарыз шәртнамасында қарыз бойынша пайызларды қарыздың өзин қайтарыў мүддетинен алдын төлеў нәзерде тутылған болса, бул мәжбүрият бузылған жағдайда, қарыз бериўши қарыз алыўшыдан қарыз суммасын тийисли пайызлары менен бирге мүддетинен алдын қайтарыўды талап етиўге ҳақылы.

Қарыз алыўшы пул ямаса басқа мүлклерди қарыз бериўшиден әмелде алмағанлығын ямаса шәртнамада көрсетилгенинен кем муғдарда алғанлығын дәлийллеп, қарыз шәртнамасы бойынша даўаласыўға ҳақылы.

Жазба формада дүзилиўи лазым болған қарыз шәртнамасы бойынша гүўалардың көрсетпелери жәрдеминде даўаласыў мүмкин емес. Бирақ, шәртнама алдаў, зорлық ислетиў,  қарыз алыўшының ўәкили қарыз бериўши менен жаман нийетте келисиўи ямаса қыйын жағдайлар тәсиринде дүзилген жағдайлардан тысқары. Егер қарыз алыўшы қарыз шәртнамасы бойынша даўаласыўы даўамында пул ямаса басқа мүлклер ҳақыйқаттан да қарыз бериўшиден алынбағанлығы анықланса, қарыз шәртнамасы дүзилмеген есапланады. Қарыз алыўшы қарыз бериўшиден пул ямаса басқа мүлклерди шәртнамада көрсетилгенинен әмелде кем муғдарда алған жағдайда шәртнама усы муғдардағы пул ямаса буйымларға дүзилген есапланады.

Әмелиятта усы мазмундағы ислерди көргенде айрым ӯақытлары қарыз алыӯшы қарыз бериӯшиге алган қарызын қайтарған, бирақ қарызды қайтарып берген ӯақтында қарыз алғанда жазып берген тил хатын қайтарып алмаған яки қарыз бериӯшиден қарызын қайтарып алғанлығы ҳаққында тил хат жаздырып алмаған жағдайлар көп ушырасады.

Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң 257-статьясына         1-бөлимине көре, кредитор,  миннетлемениң орынланыӯын қабыл етип алған ӯақытта, қарыздардың талабы менен оған миннетлемениң толық яки қысман орынланғанлығын қабыл етип алғанлығы ҳаққында тил хат бериӯи шәрт.

Әпиуайы тил менен айтқанда, қарыз алыӯшы алған қарызын қарыз бериӯшиге қайтарған ӯақтында қарыз бериӯшиден берген қарызын толық яки қысман қайтарып алғанлығы ҳаққында тил хат бериӯди талап етиӯге ҳақылы ҳәм қарыз бериӯши бундай тил хат бериӯи шәрт.

Ал, усы статьяның 2-бөлиминде болса, егер қарыздар миннетлемени тастыйықлаӯ жүзесинен кредиторға қарыз ҳүжжети берген болса,   кредитор орынлаӯды қабыл етип атырған ӯақытта усы ҳүжжетти қайтарып бериӯи, қайтарып бериӯдиң имканияты болмағанда болса – буны өзи берип атырған тил хатта көрсетиӯи керек.

Демек, қарыз алыӯшы қарыз бериӯшиге қарыз алғанлығы ҳаққында тил хат жазып берген болса, қарыз бериӯши берген қарызын қайтарып алғанда бул тил хатты қайтарып бериӯи, егер оны қайтарып бериӯ  имканияты болмаса – бул ҳаққында өзи берип атырған тил хатта көрсетиӯи керек.

Мысалы, талапкер Р.К. жуӯапкер К.Ғдан 10.000.000 сум қарыз өндириӯ ҳаққындағы даӯа арза менен судқа мүрәжат еткен. Суд мәжилисинде жуӯапкер К.Ғ.  талапкер Р.К.дан алған қарызын толығы менен қайтарып бергенлигин, оны гуӯа С.К. тастыйықлайтуғынлығын билдирген. Бирақ жуӯапкер К.Ғ.  қарыз бериӯши Р.К.дан өзиниң қарыз алған ӯақтында жазып берген тил хатын кайтарып алмаған ямаса қарыз бериӯши Р.К.дан қарызын қайтарып алғанлығы ҳаққында тил хат алмаған.

Бундай жағдайда жоқарыда атап өткенимиздей қарыз алыӯшыны алған қарызын қайтарып бергенлигин гүўаларының көрсетпелери менен тастыйықлаў ҳуқықынан маҳрум етеди.

Жуӯмақлап айтқанда, судларда питимлер менен байланыслы ислердиң көбейип атырғанлығына пуқараларымыздың нызамларды билмеслиги ямаса түсинбеӯшилиги десек қәтелескен болмаймыз. Сол себепли  пуқаралар ортасында қарыз шәртнамалары  бойынша ҳуқықый үгит-нәсият жумысларын системалы түрде алып барыӯ зәрүр деп есаплайман.

 

Қарақалпақстан Республикасы

суды судьясы                                                                  Зульфия Бабаджанова

 

 

 

 

Жаслар менен ушырасыў

Беруний районындағы Жаслар орайында Беруний районлараралық экономикалық суды хызметкери А.Камалов ҳәм районлық Жаслар аўқамы баслығы Т.Хидирбаев пенен биргеликте ушырасыў өткерилди. Оған райондағы басланғыш шөлкем жетекшилери менен жәмлеспеген жаслар қатнасты.

Илаж барысында Өзбекстан Республикасының “Судлар хаққында”ғы жаңа редакцичдағы Нызамының мазмуны ҳәм әҳмийети сөз етилип, суд тараўында әмелге асырылып атырған реформалар жөнинде кең үрде мағлыўматлар берилди.

Усы тараўға қызығыўшылығы айрықша болған жаслар өзлериниң түрли бағдардағы сораўлары менен белсене қатнасыўы ушырасыўдың жәнеде тәсирли өтиўин тәмийинледи.

Сайлаўды әмелдеги нызамшылық тийкарында шөлкемлестириў

Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик суды ҳәм Нөкис районлар аралық ҳәкимшилик судьялары тәрепинен Нөкис қаласында жайласқан 49-санлы участкалық сайлаў комиссиясы ағзаларының қатнасыўында семинар өткерилди.

Онда тийкарынан усы жылдың 24-октябрь күни болып өтетуғын Өзбекстан Республикасы сайлаўына таярлық көриў ҳәм оны өткериў, сайлаўды әмелдеги нызамшылық тийкарында шөлкемлестириў мәселелери сөз етилди.

     

Атап өтилгениндей, сайлаў комиссияларының нызам ҳүжжетлерине муўапық болмаған, сайлаў қатнасыўшыларының ҳуқықлары ҳәм нызам менен қорғалатуғын мәплерин бузатуғын лаўазымлы шахслардың ҳәрекетлери яки қарары шығым етиў предмети болып есапланады.

Сондай-ақ, сайлаў менен байланыслы ислердиң тийислилиги бойынша, Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик суд ислерин жүритиў ҳаққындағы кодексине муўапық сайлаў комиссиясының ис-ҳарекетлери (қарары) үстинен берилген  шағымлар районлар аралық ҳәкимшилик судлары тәрепинен, Өзбекстан Республикасы Орайлық сайлаў комиссиясының ҳәрекетлери (қарарлары) үстинен берилген шағымлар болса Орайлық сайлаў комиссиясы ең жоқары инстанция есапланғанлығы ҳәм олар тәрепинен қыбыл қылынған қарарының нызамлылығына баҳа бериўши жоқары сайлаў комиссиясы жоқлығы себепли туўрыдан-туўры Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды тәрепинен көрип шығылады. Сайлаў комиссиялары қарарлары үстинен шағымлар тәртип-қағыйдаға көре жуўапкер жайласқан жердеги ҳәкимшилик судларға бериледи.

Семинарда усы ҳәм басқада сайлаўды шөлкемлестириў ҳәм оны өткериў менен байланыслы мәселелер кең сөз болды. Қатнасыўшылар судьялардан қызықтырған сораўларына тийисли жуўаплар алды.

 

 

 

Ҳуқықбузарлықлар профилактикасы

Қанлыкɵл районы Дослық МПЖ аймағындағы 21-санлы мектеп имаратында, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлис Сенаты Баслығы Т.Нарбаева ҳəм Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңеси Баслығы М.Камалов тəрепинен тастыйықланған “Жол карта”ның 11 хәм 24-бəнтлериниң орынланыўын тəмийинлеў ҳəм “Ҳуқықбузарлықлар профилактикасы күни”нде жаслар арасында жынаятшылық ҳəм ҳуқықбузарлықлардың алдын алыў, өзгелер мүлкин басқыншылық жолы менен талан-тараж етилиўи менен байланыслы жынаятлардың ақыбетлерин кең жәмийетшиликке түсиндириў мақсетинде ушырасыў болып өтти.

     

Ушырасыўға Жынаят ислери бойынша Қанлыкөл район суды, районлық ишки ислер бɵлими, аймақ турғынлары ҳәм мектеп оқытыўшы устазлары қатнасты. Ушырасыў барысында, жоқарыда атап ɵтилген мəселелер бойынша тараў қəнигелери кеңнен түсиниклер берип ɵтти ҳəм усы бағдарда ислениўи тийис илажлар, алға қойылған ўазыйпалардың әҳмийети түсиндирилди.

Skip to content