Category Archives: Jańalıqlar

SHAŃARAQLIQ (TURMISLIQ) ZORLIQQA HÁM BASIMLARǴA QARSI GÚRESIW – BAXÍTLÍ SHAŃARAQ GIREWI

Shańaraq – jámiyettiń tiykarǵı buwını, onıń turaqlılıǵı bolsa hár bir mámlekettiń ruwxıy, ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıwınıń áhmiyetli faktorı esaplanadı. Tilekke qarsı, ayırım jaǵdaylarda shańaraq ortalıǵında da kelispewshilikler hám zorlıq jaǵdayları baqlanbaqta.

Shańaraqtaǵı zorlıq – bul sociallıq process bolıp, hár qıylı kórinislerde derlik hár tórtinshi shańaraqta kórinedi. Bul illetten eń kóp jábir kóriwshi kategoriyalar – hayallar, balalar, kekseler hám mayıplıǵı bolǵan shaxslar bolıp esaplanadı.

Milletimiz ushın shańaraq muqaddes sanaladı. Ásirese, hayal-qızlarımız shańaraqtıń tınıshlıǵı, perzentlerdiń abadanlıǵı jolında bar kúsh hám miynetin ayamaydı. Sonıń menen birge, ayırım jaǵdaylarda olardıń óz shańaraǵında zorlıq hám kúsh kórsetiwlerge ushırasıp atırǵanı jámiyet ushın ayrıqsha qáweter oyatpaqta.

Izertlewlerge bola, shańaraqlıq zorlıqqa ushıraǵan hayal-qızlardıń 60-70 procenti huqıq qorǵaw uyımlarına múrájat etpeydi. Bul jaǵday zorlıqtıń kóbinese jasırın tús alıwına hám onıń unamsız aqıbetleriniń tereńlesiwine sebep boladı.

Shańaraqlıq (turmıslıq) zorlıq – insanǵa onıń jaqın tuwısqanı yamasa bir shańaraqta jasap atırǵan shaxs tárepinen fizikalıq, ruwxıy, jınısıy yamasa ekonomikalıq basım ótkeriw túrindegi agressivlik háreketler bolıp tabıladı.

Bul túrdegi zorlıq fizikalıq – tayaqlaw, dene jaraqatın jetkeriw; ruwxıy – sógiw, qáwip-qáter hám qorqıtıw; ekonomikalıq – finanslıq dereklerdi qadaǵalaw yamasa olardı sheklew; jınısıy – shaxstıń erkine qarsı májbúrlew kórinisinde kórinedi.

Bunday jaǵdaylarda zorlawshı shaxs qurban ustinen ústemlik ornatıwǵa, onı qorqıtıw yamasa boysınıwına erisiwge umtıladı. Bul bolsa shańaraq ortalıǵındaǵı isenim hám húrmetti joǵaltıp, sociallıq qatnasıqlardıń izden shıǵıwına sebep boladı.

Mámleketimizde sońǵı jılları shańaraqlıq zorlıqtıń aldın alıw, jábirleniwshilerdi qorǵaw hám juwapkershilikti kúsheytiw boyınsha bir qatar huqıqıy reformalar ámelge asırılmaqta.

Atap aytqanda, 2023-jıl 11-aprelde qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasınıń «Ayırım nızam hújjetlerine ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı ÓRN-829-sanlı Nızamına muwapıq, shańaraqlıq (turmıslıq) zorlıq ushın hákimshilik hám jınayıy juwapkershilik belgilep qoyıldı.

Sonday-aq, 2024-jıl 21-oktyabrde qabıl etilgen «Shańaraqlıq (turmıslıq) zorlıqtan qorǵaw ilajlarınıń kúsheytiliwi múnásibeti menen ayırım nızam hújjetlerine ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı Nızam menen Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodekstiń 59-2-statyası hám Jınayat kodeksiniń 1261-statyasına tiyisli ózgerisler kirgizildi. Oǵan bola, balalarǵa shańaraqlıq (turmıslıq) zorlıq islegeni ushın ayrıqsha juwapkershilik belgilendi.

Bul ózgerisler mámleketimiz tárepinen insan huqıqları, ásirese, hayal-qızlar hám balalardıń abırayı menen qádir-qımbatın qorǵawǵa qaratılǵanın kórsetedi.

Shańaraqlıq-turmıslıq zorlıqqa qarsı gúresiw tek ǵana jábirleniwshiniń yamasa huqıq qorǵaw uyımlarınıń wazıypası emes. Bul ulıwma jámiyetlik jumıs. Zorlıqqa ushıraǵan insan kóbinese ruwxıy jaqtan ezilgen boladı hám óz betinshe durıs qarar qabıl etiwge qıynaladı. Sol sebepli, bunday jaǵdaylarda tek ǵana jaqınları emes, al mámleketlik hám jámiyetlik shólkemler de onıń janında bolıwı shárt.

Zorlıq – shaxsqa qarsı jınayat, onıń erkinlikleri hám huqıqlarına qastıyanlıq. Sonıń ushın da jámiyette bul baǵdardaǵı huqıqıy sana hám mádeniyattı arttırıw, bar bolǵan nadurıs kózqaraslardı ózgertiw zárúr.

Hayal-qızlardıń huqıqları menen nızamlı máplerin qorǵaw, shańaraqlıq qatnasıqlarda teńlik hám húrmetti támiyinlew, zorlıqqa alıp keletuǵın sebep hám sharayatlardı saplastırıw – turaqlı shańaraq hám salamat jámiyet girewi bolıp esaplanadı.

Onda mámleketlik uyımlar, mákan puqaralar jıyını, mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler hám puqaralıq jámiyeti institutlarınıń tıǵız birge islesiwi úlken áhmiyetke iye.

Juwmaqlap aytqanda, shańaraqlıq (turmıslıq) zorlıqqa qarsı gúresiw – tek ǵana huqıqıy emes, al ruwxıy, tárbiyalıq wazıypa bolıp tabıladı. Hár birimiz bul jolda juwapkershilik penen qatnas jasasaq, jámiyette tınıshlıq hám awızbirshilikti támiyinlewge úlken úles qosqan bolamız.

Gulistan BISENOVA, 

Jınayat isleri boyınsha Nókis rayonı sudınıń baslıǵı

SUD QARARLARÍNÍŃ ORÍNLANÍWÍN TÁMIYINLEW MÁSELELERI DODALANDÍ

Jınayat isleri boyınsha Tórtkúl rayonı sudınıń baslaması menen Tórtkúl rayonı prokuraturası imaratında sud qararlarınıń orınlanıwın támiyinlewge baǵıshlanǵan májilis bolıp ótti. Oǵan jınayat isleri boyınsha Tórtkúl rayonı sudınıń baslıǵı B.Polvanov, tergew sudyası B.Saburov, Tórtkúl rayonı prokuraturasınıń juwaplı xızmetkerleri, Májbúriy orınlaw byurosınıń Tórtkúl rayonı bóliminiń wákili hám orınlawshı xızmetkerleri qatnastı.

Ilajdıń tiykarǵı maqseti – sud húkimleri hám qararlarınıń óz waqtında hám tolıq orınlanıwın támiyinlewde bar mashqalalardı dodalaw, bul baǵdarda sud, prokuratura hám orınlawshı uyımlar arasındaǵı birge islesiwdi kúsheytiwden ibarat boldı.

Májiliste jınayat isleri boyınsha sudyalar tárepinen shıǵarılǵan hám orınlaw ushın jiberilgen sud qararlarınıń orınlanıwında ushırasıp atırǵan mashqalalar tallandı. Sonday-aq, orınlaw procesindegi artıqsha keshiktiriwler, hújjet aylanısı hám muwapıqlastırıwdaǵı mashqalalar boyınsha da anıq mısallar keltirildi.

Ilajda girew pulın qaytarıw processlerindegi keshigiwlerdi saplastırıw, depozit esap betlerinde saqlanıp atırǵan qarjılardı óz waqtında hám durıs iyesine qaytarıwdı támiyinlew, jetkerilgen materiallıq zıyandı óndiriw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan jumıslardıń nátiyjeliligin arttırıw sıyaqlı máseleler dodalandı.

Sonıń menen birge, hár bir uyımnıń juwapker xızmetkerlerine anıq wazıypalar júklendi, orınlaw tártibin kúsheytiw, qadaǵalaw sistemasın jetilistiriw hám elektron maǵlıwmat almasıwdı jolǵa qoyıw zárúr ekenligi atap ótildi.

Májiliste Májbúriy orınlaw byurosınıń xızmetkerleri orınlaw isin ámelge asırıwda ushırasıp atırǵan qıyınshılıqlar, ayırım sud hújjetleriniń texnikalıq jaǵdayları haqqında maǵlıwmat berdi.

Sud hám prokuratura wákilleri óz gezeginde bul baǵdardaǵı qátelerdi azaytıw, hár bir orınlaw isi boyınsha juwapkershilikti arttırıw  zárúrligin atap ótti.

Ilaj juwmaǵında orınlaw processlerin nátiyjeli shólkemlestiriw boyınsha bir qatar wazıypalar belgilendi.

SHIMBAY RAYONINDA KÓSHPELI SUD MÁJILISI ÓTKERILDI

Jınayat isleri boyınsha Shımbay rayonı sudınıń tergew sudyası R.Kaukishev tárepinen rayondaǵı «Gújimli» mákan puqaralar jıyını imaratında ashıq kóshpeli sud májilisi ótkerildi.

Kóshpeli sud májilisinde aymaq turǵınları hám profilaktika inspektorı qatnastı. Ilajdıń tiykarǵı maqseti – xalıq arasında huqıqıy sana-sezim hám huqıqıy mádeniyattı arttırıw, nızam ústinligin, sonıń ishinde, hár qanday jınayatqa hám huqıqbuzarlıqqa jazanıń sózsiz ekenligin támiyinlewden ibarat boldı.

Májilis dawamında Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksiniń 183-statyası (mayda biyzarılıq), 59-2-statyası 2-bólimi (shańaraqlıq (turmıslıq) zorlıq), 241-statyası (Diniy táliymattan sabaq beriw tártibin buzıw) nda názerde tutılǵan huqıqbuzarlıqlardı islegen shaxslarǵa qarata toplanǵan is materialları kórip shıǵıldı. Hár bir material tereń úyrenilip, huqıqbuzarlarǵa nızamlı tártipte tiyisli jaza ilajları qollanıldı.

Sud májilisi juwmaqlanǵannan soń, sudya tárepinen bunday kóshpeli sud májilisleri puqaralardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw, huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıw hám jámiyetlik tártipti bekkemlewde úlken áhmiyetke iye ekenligi atap ótildi.

Sonday-aq, ilaj sheńberinde qatnasıwshılarǵa huqıqbuzarlıqlar aqıbetinde kelip shıǵatuǵın juwapkershilik máseleleri jóninde de túsinikler berildi.

ZORLIQQA QARSÍ GÚRES – ÁDILLIK HÁM INSANÍYLÍQ ÓLSHEMI

Hár qanday demokratiyalıq mámlekettiń tiykarǵı wazıypalarınan biri – insan huqıqları, ásirese, hayal-qızlar hám balalardıń huqıqları menen máplerin isenimli qorǵawdan ibarat. Zorlıq hám kúsh kórsetiw – tek ǵana shaxsqa emes, al pútkil jámiyetke qarsı jınayat esaplanadı. Sonlıqtan Ózbekstanda hayal-qızlarǵa qarata zorlıq jaǵdaylarınıń aldın alıw, jábirleniwshilerdi qorǵaw hám bunday jaǵdaylardıń keskin azayıwı mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarı sıpatında belgilengen.

Sońǵı jılları mámleketimizde zorlıqqa qarsı gúresiw baǵdarında áhmiyetli huqıqıy tiykarlar jaratıldı. Atap aytqanda, 2019-jılı qabıl etilgen «Hayal-qızlardı basım hám zorlıqtan qorǵaw haqqında»ǵı nızam, sonday-aq, Jınayat kodeksine, Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodekske kirgizilgen tiyisli ózgerisler hám qosımshalar zorlıqtı jınayıy qılmıs sıpatında belgiledi.

Nızamǵa muwapıq, zorlıq tek fizikalıq emes, al psixologiyalıq, ekonomikalıq yamasa jınısıy kóriniste de kórinisi múmkin. Bul bolsa jámiyettegi kóp jıllıq stereotiplerdi saplastırıw hám hár qanday basım túrin huqıqıy jaqtan bahalaw imkaniyatın beredi.

Mámleket dárejesinde «Hayal-qızlar hám er adamlar ushın teń huqıq hám imkaniyatlar kepillikleri haqqında»ǵı nızam, «Gender teńlikti támiyinlew strategiyası» jáne hayal-qızlardı qollap-quwatlawǵa qaratılǵan bir qatar baǵdarlamalar ámelge asırılmaqta. Bul baslamalar tek ǵana huqıqıy emes, al sociallıq-ruwxıy turaqlılıqtı támiyinlewge xızmet etedi.

Sudlar tek ǵana jaza tayınlaytuǵın uyım emes, al insan qádirin tikleytuǵın, jámiyette ádillik sezimin bekkemleytuǵın institut bolıp esaplanadı. Zorlıq jaǵdaylarına baylanıslı islerdi kórip shıǵıwda, sudyalar jábirleniwshi shaxstıń huqıqların, onıń qol qatılmaslıǵın hám qáwipsizligin támiyinlewge ayrıqsha itibar qaratadı.

Sońǵı jılları sud ámeliyatında zorlıq isleri boyınsha qorǵaw orderlerin beriw, zorlıq etiwshi shaxstı belgili bir múddetke jábirleniwshi menen sóylesiwden sheklew ámeliyatı jolǵa qoyıldı. Bul bolsa zorlıqtıń tákirarlanıwınıń aldın alıwda nátiyjeli huqıqıy mexanizm sıpatında ózin aqlamaqta.

Biraq zorlıqqa qarsı gúresiw tek sud yamasa huqıq qorǵaw uyımlarınıń wazıypası emes. Bul – pútkil jámiyettiń ruwxıy hám puqaralıq minneti.

Eger hár bir puqara óz átirapındaǵı basım hám  zorlıq jaǵdaylarına biypárwa bolmasa, jábirleniwshige járdem beriwdi insanıylıq wazıypası dep bilse, biz tek ǵana nızam menen emes, al insap hám hújdan menen de jınayatlarǵa qarsı tura alamız.

Zorlıq – bul tek ǵana bir insannıń emes, al pútkil shańaraqtıń, hátteki áwladlardıń táǵdirine unamsız tásir etetuǵın illet bolıp esaplanadı. Sonıń ushın onıń aldın alıwda bilimlendiriw mákemeleri, máhálle sisteması, mámleketlik emes shólkemler hám ǵalaba xabar qurallarınıń birge islesiwi úlken áhmiyetke iye.

Ádillik hám adamgershilik – hár bir jámiyettiń tiregi. Zorlıqqa qarsı gúresiwde eń úlken kúsh – nızam ústinligi hám jámiyetshilik juwapkershilik sezimi bolıp esaplanadı.

Azat SEYTANOV,

jınayat isleri boyınsha Ellikqala rayonlıq sudınıń tergew sudyası

PUQARALAR MENEN ASHÍQ SÁWBET: SUDYALAR «BAQANSHAQLÍ» MÁHÁLLESINDE

Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyaları S.Qaypnazarova, Z.Babadjanova, Z.Berdimuratova hám M.Daumenovalar Nókis qalasındaǵı «Baqanshaqlı» mákan puqaralar jıyını turǵınları menen ushırasıw ótkerdi. Ilaj puqaralardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw, sud-huqıq sistemasındaǵı reformalardıń mazmun-mánisin túsindiriw hám xalıqtıń mashqalaların ornında tıńlaw maqsetinde shólkemlestirildi.

Ushırasıw dawamında sudyalar tárepinen mámleketimiz nızamshılıǵındaǵı sońǵı jańalıqlar, atap aytqanda, miynet qatnasıqları tarawında júzege kelip atırǵan kelispewshiliklerdi sheshiw tártibi, puqaralardıń sudqa múrájat etiw huqıqı hám bul processtiń aqıbetleri haqqında tolıq maǵlıwmat berildi.

Sonday-aq, nekeni biykarlawda nızamlı tártip-qaǵıydalar, shańaraqlıq kelispewshiliklerdi sheshiwde kelisimge keliwdiń áhmiyeti, hayal-qızlar hám balalardı kúsh kórsetiw hám zorlıqtan qorǵaw baǵdarında ámelge asırılıp atırǵan jumıslar haqqında keń túsinikler berildi.

Sudyalar, sonday-aq, gender teńligi hám hayal-qızlardıń jámiyettegi ornı haqqında sóz etip, mámleketlik siyasattıń bul baǵdardaǵı tiykarǵı maqsetleri, hayal-qızlardıń huqıqların qorǵaw hám olardıń sociallıq belsendiligin arttırıwǵa qaratılǵan ilajlar boyınsha pikir alıstı.

Ushırasıw ashıq sáwbet túrinde ótti. Xalıq wákilleri ózlerin qızıqtırǵan huqıqıy máseleler boyınsha sorawlar berip, qánigeler tárepinen tolıq juwap aldı.

Ilaj juwmaǵında sudyalar puqaralarǵa óz huqıqları menen minnetlemelerin tereń biliw, nızamlarǵa húrmette bolıw  hám keleshekte tartıslı jaǵdaylardıń aldın alıw ushın huqıqıy sawatlılıqtı arttırıw áhmiyetli ekenligin atap ótti.

ÁMIWDÁRYA RAYONÍNDA KÓSHPELI SUD MÁJILISI BOLÍP ÓTTI

Jınayat isleri boyınsha Ámiwdárya rayonı sudınıń baslıǵı J.Baltabaev basshılıǵında, sudya járdemshisi E.Jumaniyazov, Ámiwdárya rayonı prokurorınıń aǵa járdemshisi hám rayonlıq IIB probaciya toparınıń aǵa inspektorınıń qatnasıwında Ámiwdárya rayonı «Bay awıl» mákan puqaralar jıyını imaratında ashıq kóshpeli sud májilisi shólkemlestirildi.

Onda Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 73-statyasına tiykarlanıp (jazanı ótewden múddetinen aldın shártli azat etiw) aldın jınayat islegen, biraq dúzeliw jolına qatań ótken, belgilengen tártip-qaǵıydalarǵa ámel etip, miynetke hadal múnásibette bolǵan 10 sudlanıwshı jazanıń ótelmey qalǵan bóleginen múddetinen aldın shártli túrde azat etildi.

Sonday-aq, bul shaxslarǵa jazadan múddetinen aldın shártli túrde azat etiliwi olardıń moynınan tolıq juwapkershilikti alıp taslamaytuǵını, eger jazanıń ótelmegen bólegi dawamında qastan jáne jańa jınayat islese, Jınayat kodeksiniń 60-statyası (bir neshe húkim boyınsha jaza tayınlaw) qaǵıydalarına muwapıq jaza tayınlanatuǵını haqqında tolıq túsinikler berildi.

Bunday kóshpeli sud májilisleri puqaralar sanasında nızam ústinligin bekkemlew, qılmıs islegenlerdi qayta tárbiyalaw procesinde huqıqıy mádeniyattı arttırıw jáne jınayat jolınan qaytqan shaxslarǵa jámiyetke qaytıw imkaniyatın jaratıwǵa xızmet etedi.

TÁBIYAT BAYLÍQLARÍNAN AQÍLǴA MUWAPÍQ PAYDALANÍW – NÍZAM TALABÍ

Ekologiya hám tábiyat baylıqlarınan nadurıs paydalanıw, yaki olarǵa zıyan jetkeriw jınayat esaplanadı. Sebebi ana tábiyat – adamzattıń tirishilik dáregi, jámiyet rawajlanıwı hám keleshek áwladlar salamatlıǵınıń tiykarı. Elimizde tábiyattı qásterlep saqlaw, jer hám suw resurslarınan aqılǵa uǵras paydalanıw, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw tarawında keń kólemli reformalar ámelge asırılmaqta. Mámleketlik baǵdarlamalar hám qabıl etilip atırǵan nızam hújjetleri arqalı turaqlı rawajlanıwdı támiyinlew, ekologiyalıq mádeniyattı arttırıw hám tábiyǵıy baylıqlardı qorǵaw tiykarǵı wazıypa etip belgilengen.

Jer hám jer astı baylıqları hár bir mámlekettiń eń áhmiyetli milliy baylıqları. Sonlıqtanda, olar tek ǵana ekonomikanıń túrli tarawları ushın tiykarǵı dárek emes, al xalıqtıń turmıs sapası hám keleshek áwladlardıń abadanlıǵı ushın da biybaha ǵáziyne bolıp esaplanadı.

Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 197-statyasında jer yamasa jer astı baylıqlarınan paydalanıw qaǵıydaların buzıw jınayat ekenligi belgiler qoyılǵan. Bul norma tábiyǵıy resurslardan aqılǵa uǵras hám ádil paydalanıwdı támiyinlew, sonıń menen birge olardı qorǵaw maqsetinde engizilgen.

Sonday-aq, 197-1-statyada suwǵarılatuǵın jerlerdi ózbasımshalıq penen iyelep alıw jaǵdaylarına qarsı gúresiw normaları da belgilengen. Jerden paydalanıwshı yamasa ijaraǵa alıwshı óz aymaǵında jerdiń ózbasımshalıq penen iyelep alınǵanı haqqında málim bolsa, ol bul jaǵday haqqında tiyisli uyımlarǵa xabar beriwi shárt. Eger bul minnetleme orınlanbasa yamasa shara kórilmese, shaxs juwapkershilikke tartılıwı múmkin.

Jer hám jer astı resurslarınan nadurıs paydalanıw topıraqtıń degradaciyasına, suw resurslarınıń pataslanıwına hám ekologiyalıq turaqlılıqtıń buzılıwına alıp keliwi múmkin. Suwǵarılatuǵın jerlerdi ózbasımshalıq penen iyelep alıw bolsa tek ǵana nızam buzılıwshılıq emes, al xalıqtıń turmıs tárizine de unamsız tásir kórsetedi.

Sonday-aq, jer qazılmaları, suw rezervleri hám mineral resurslar mámleket ekonomikasınıń turaqlı ósiwine xızmet etedi. Belgilengen tártip-qaǵıydalarǵa ámel etiw hár bir puqara hám kárxananıń minneti esaplanadı.

Jınayat kodeksiniń bul statyalarında járiyma, belgili huqıqtan ayırıw, májbúriy jámiyetlik jumıslar, ayırım jaǵdaylarda bolsa azatlıqtı sheklew yamasa erkinen ayırıw jaza ilajları belgilengen.

Jer hám jer astı baylıqları – hár birimizdiń ulıwma baylıǵımız. Olardı qásterlep saqlaw, nızam sheńberinde hám aqılǵa uǵras paydalanıw hár birimizden juwapkershilikti talap etedi. Sebebi ana tábiyatqa búgingi durıs múnásibet erteńgi áwlad ushın múnásip miyras qaldırıw degen sóz.

Jasur URAZBAEV,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası

QARÍZ SHÁRTNAMASÍ: HUQÍQÍY SAWATXANLÍQ TARTÍSLARDAN SAQLAYDÍ

Statistikalıq maǵlıwmatlar búgingi kúnde sudlarda puqaralar ortasında qarız ѳndiriw menen baylanıslı tartıslardıń kѳbeyip atırǵanlıǵın kѳrsetedi. Kópshilik jaǵdaylarda puqaralar qarız beriw yamasa alıw procesinde huqıqıy talaplarǵa emes, al ápiwayı tilxatqa súyenedi. Biraq sonnan kelip shıǵıp, keyin ala túrli tartıslar júzege keledi. Hámmemizge belgili, nızamdı bilmew juwapkershilikten azat etpeydi. Sonıń ushın hár bir puqara huqıqıy qatnasıqqa kirisiwden aldın, óziniń ámelge asırmaqshı bolǵan háreketleri haqqında jeterli huqıqıy túsinikke iye bolıwı zárúr.

Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksinde qarız shártnamasınıń túrleri, shártleri, qarız alıwshınıń qarızdı qaytarıw minnetlemeleri, qarız shártnaması shártleri buzılǵanda kelip shıǵatuǵın aqıbetler hám de bunday shártnamalar boyınsha dawlasıw tártipleri anıq belgilep qoyılǵan. Kodekske bola, qarız shártnaması degende bir tárep – qarız beriwshi ekinshi tárep – qarız alıwshıǵa pul yamasa múlkti tapsıradı hám qarız alıwshı belgilengen múddette usı muǵdardaǵı pul yamasa múlkti qaytarıw minnetlemesin óz moynına aladı. Shártnama qarızdar ámelde qarjı yamasa múlkti alǵan waqıttan baslap kúshke kiredi. Eger qarız summası bazalıq esaplaw muǵdarınıń on esesinen kóp bolsa, puqaralar arasındaǵı shártnama álbette jazba túrde dúziliwi shárt. Táreplerden biri yuridikalıq shaxs bolsa, summasına qaramastan shártnama jazba túrde rásmiylestiriliwi kerek. Kóbinese xalıq arasında tilxat jazıw menen sheklenedi hám sudqa dawa arzaları usı tilxat tiykarında kirgiziledi. Negizinde bolsa tilxat ta jazba shártnama sıpatında huqıqıy kúshke iye.

Biraq jazba formasına ámel etilmese, bul shártnamanı haqıyqıy emes dep tabıw ushın tiykar bolmaydı. Biraq, dw shıyoyokan jaǵdayda, tárepler gúwalar kórsetpesi menen emes, al jazba dáliller járdeminde shártnama bar ekenligin yamasa onıń orınlanǵanlıǵın dálillewi múmkin. Máselen, eger qarızdı bólip-bólip qaytarıw názerde tutılǵan bolsa hám qarızdar belgilengen tólew múddetin buzsa, qarız beriwshi qalǵan qarızdıń barlıǵın procentleri menen birge múddetinen aldın qaytarıwdı talap etiwge haqılı. Sonday-aq, qarızdar haqıyqatında da pul yamasa múlkti almaǵanın yamasa shártnamada kórsetilgeninen az muǵdarda alǵanın dálillese, dawlasa aladı.

Ámeliyatta eń kóp ushırasatuǵın jaǵday – qarızdar qarızın qaytarsa da, aldın jazǵan tilxatın qarız beriwshiden qaytarıp almaǵanı. Bul bolsa keyin ala úlken mashqalalarǵa sebep bolıwı múmkin, sebebi gúwalardıń kórsetpesi menen qarızdıń qaytarılǵanın dálillep bolmaydı. Sonıń ushın qarızdar qarızdı qaytarǵanda qarız beriwshiden álbette tilxat yamasa qaytarılǵan hújjetti talap etiwi shárt. Nızamǵa muwapıq, qarız beriwshi qarızdardıń talabına muwapıq qarız qaytarılǵanın tastıyıqlawshı tilxat beriwi kerek yamasa aldın jazılǵan tilxattı qaytarıwı zárúr. Eger qaytarıwdıń imkaniyatı bolmasa, bul jaǵday qarız beriwshi tárepinen berilgen jańa tilxatta álbette kórsetiliwi shárt.

Sud ámeliyatınan alınǵan mısalda da dawager R.K. juwapker K.Ǵ.dan 10.000.000 sum qarız óndiriw haqqındaǵı dawa arzası menen sudqa múrájat etken. Sud májilisinde juwapker K.Ǵ. dawager R.K.dan alǵan qarızın tolıq qaytarǵanlıǵın, bunı gúwa S.K. tastıyıqlaytuǵının bildirgen. Biraq juwapker K.Ǵ. qarız beriwshi R.K.dan óziniń qarız alǵan waqtında jazıp bergen tilxatın qaytarıp almaǵan yamasa qarız beriwshi R.K.dan qarızın qaytarıp alǵanlıǵı haqqında tilxat jazdırıp almaǵan. Sud májilisinde qarızdar qarızın qaytarǵanın aytsa da, tilxattı qaytarıp almaǵanı ushın gúwa kórsetpesi jeterli dep tabılmaǵan. Nátiyjede qarızdardıń huqıqıy imkaniyatları sheklengen.

Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, hár bir puqara qarız alıw yamasa beriwde nızam talaplarına ámel etiwi shárt. Jazba shártnama dúziw, tilxat jazıw hám qarız qaytarılǵanda tiyisli hújjetti qaytarıp alıw – bul tek ǵana huqıqıy talap emes, al tartıslardıń aldın alıwdıń eń nátiyjeli jolı bolıp esaplanadı.

Zulfiya BABADJANOVA
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası

EKOLOGIYA – NÍZAM QORǴAWÍNDA

Adamzattıń rawajlanıwı hám sanaattıń rawajlanıwı turmıs dárejesin jaqsılaw menen bir qatarda, tábiyat hám qorshaǵan ortalıqqa ayrıqsha tásir kórsetpekte. Búgingi kúnde hawanıń pataslanıwı, suwdıń tam-tarıslıǵı, shólleniw processleri, shań boranları sıyaqlı ekologiyalıq mashqalalardı saplastırıwda tek ǵana ruwxıy emes, al huqıqıy juwapkershilik te úlken áhmiyetke iye.

Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 62-statyasında puqaralar qorshaǵan tábiyǵıy ortalıqqa itibarlı qatnasta bolıwǵa minnetli ekenligi belgilep qoyılǵan. Sonday-aq, 68-statyaǵa muwapıq jer, jer astı baylıqları, suw, ósimlik hám haywanat dúnyası ulıwma milliy baylıq esaplanadı hám mámleket qorǵawı astında turadı.

Mine, usı normalardan kelip shıǵıp, mámleketimizde áhmiyetli bolǵan «Tábiyattı qorǵaw haqqında»ǵı, «Ekologiyalıq ekspertiza haqqında»ǵı, «Ayrıqsha qorǵalatuǵın tábiyǵıy aymaqlar haqqında»ǵı nızamlar qabıl etildi.

Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń XIV babı (193-204-statyalar) nda qorshagan ortalıqtı qorǵaw hám tábiyattan paydalanıw tarawındaǵı jınayatlar ushın juwapkershilik názerde tutılǵan. Sonıń ishinde, jer hám suw resursların pataslaw, nızamsız terek kesiw yamasa haywanat dúnyasına zıyan jetkeriw, jerlerdiń ónimdarlıǵın joǵaltıw, olardı zıyanlaw, sanaat shıǵındıların nızamǵa qayshı túrde taslaw sıyaqlı qılmıslar awır jınayat esaplanadı hám olar ushın nızamshılıqta qatań jaza sharaları belgilengen.

Bunnan tısqarı, Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodekstiń VIII babı(65-96-statyalar)nda ekologiya hám tábiyattan paydalanıw tarawındaǵı huqıqbuzarlıqlar ushın jaza sharaları kórsetilgen. Máselen, jerlerden oysızlarsha paydalanıw yamasa olardı jaramsız halǵa keltiriw, suw, hawa hám qorshaǵan ortalıqtı pataslaw, ósimlik hám haywanat dúnyasına zıyan jetkeriw ushın hákimshilik járiymalar hám basqa da ilajlar belgilengen.

Huqıqıy tiykarlardan kórinip turǵanınday, tábiyatqa jetkerilgen hár bir zıyan ushın juwapkershilik sózsiz. Bul bolsa mámleketimiz qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw máselesine úlken áhmiyet qaratıp atırǵanın kórsetedi.

Sonlıqtan, tábiyatqa abaylı múnásibette bolıw – tek ǵana puqaralıq minnetimiz emes, al nızam aldındaǵı juwapkershilik bolıp tabıladı.

Alisher Ametov,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası

MÁMLEKETLIK XIZMETKER – NÍZAM QORǴAWÍNDA

Ózbekstanda mámleketlik puqaralıq xızmetin jańa basqıshqa alıp shıǵıw jolında reformalar izbe-iz dawam etpekte. 2022-jıl 10-noyabrden kúshke kirgen «Mámleketlik puqaralıq xızmeti haqqında»ǵı Nızam bul baǵdardaǵı áhmiyetli qádemlerden biri boldı.

Nızamǵa bola, mámleketlik xızmetkerler ushın anıq huqıq hám minnetlemeler belgilendi, sonıń menen birge olardıń máplerin qorǵawdıń jańa huqıqıy mexanizmleri engizildi.

Eger mámleketlik uyım qabıl etken qarar nızamǵa qayshı bolsa yamasa lawazımlı shaxstıń háreketi (yamasa háreketsizligi) aqıbetinde xızmetkerdiń huqıqları buzılsa, ol endi qol qawsırıp otırıwı shárt emes. Nızam xızmetkerge úsh joldan birin tańlaw imkaniyatın beredi yaǵnıy joqarı turıwshı mámleketlik uyımǵa shaǵım etiw, arnawlı wákillikli mámleketlik uyımǵa múrájat etiw, sud arqalı óz huqıqın talap etiw.

Ásirese, «Hákimshilik sud islerin júritiw haqqında»ǵı Kodeks mámleketlik xızmetkerler ushın úlken imkaniyat bolıp esaplanadı. Bul kodeks arqalı xızmetker óz huqıqları menen máplerin sudta nızamlı tiykarda qorǵawı múmkin.

Prezidenttiń 2025-jıl 19-iyundegi «Mámleketlik puqaralıq xızmetin jańa jantasıwlar tiykarında shólkemlestiriw hám professional hám nátiyjelilikke baǵdarlanǵan mámleketlik xızmetkerler korpusın qáliplestiriw is-ilajları haqqında»ǵı PP-95-sanlı Pármanı menen mámleketlik xızmetkerler lawazımlarınıń birden-bir reestri tastıyıqlandı. Bul bolsa xızmet sistemasın jáne de ashıq hám nátiyjeli etiwge xızmet etedi.

Mámleketlik xızmetker endi óz huqıqların qorǵay alatuǵın tolıq mexanizmge iye. Bul, bárinen burın, ádil hám nátiyjeli mámleketlik xızmetti qáliplestiriw, xızmetkerlerdiń juwapkershiligin hám jumısqa qızıǵıwshılıǵın arttırıwǵa xızmet etedi.

Kamalatdin XOJAMURATOV,
Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudınıń sudyası