ДАЎА МҮДДЕТИ ҲӘМ ОНЫ ҚОЛЛАЎ ТӘРТИБИ
Даўа мүддети шахс өзиниң бузылған ҳуқықын даўа қозғатыў жолы менен қорғаўы мүмкин болған мүддет болып есапланады.
Улыўма даўа мүддети үш жыл. Бирақ, айырым түрдеги талаплар ушын нызамларда улыўма даўа мүддетине қарағанда қысқартырылған яки узайтырылған арнаўлы даўа мүддетлери белгилениўи мүмкин. Арнаўлы даўа мүддетиниң бундай деп аталыўына себеп, ол улыўма (үш жыллық) мүддеттен көп яки кем ўақытқа белгиленеди.
Даўа мүддетлери тек ғана нызам менен белгиленетуғын болғанлықтан пуқаралық кодекси бундай мүддетлерди белгилеўши бирден-бир ҳүжжет емес.
Мысалы, жуўапкершилиги шекленген яки қосымша жуўапкерли жәмийет қатнасыўшыларының улыўма жыйналысының қарарын ҳақыйқый емес деп табыў ҳаққындағы яки темир жол Уставынан келип шығатуғын даўалар бойынша арнаўлы даўа мүддетлери белгиленген.
Көрсетилген улыўма даўа мүддети де, арнаўлы даўа мүддети де тәреплердиң келисими менен өзгертилиўи мүмкин емес. Усы мүнәсебет пенен исти судта көриӯ даӯамында даӯа мүддетлери ҳәм оны есаплаӯ тәртиби исте қатнасыӯшы шахслардың келисими менен өзгертилгенлиги анықланса, бундай келисим Пуқаралық кодексиниң 116-статьясына тийкар өз-өзинен ҳақыйқый емес болып есапланады ҳәм суд тәрепинен итибарға алынбайды.
Даўа мүддети шахс өзиниң ҳуқықы бузылғанлығын билген яки билиўи мүмкин болған күннен баслап өте баслайды.
Бузылған ҳуқықты қорғаў талабы даўа мүддетиниң өткенлигине қарамастан судта көрип шығыў ушын қабыл қылынады. Даўа мүддети суд тәрепинен тек жуўапкердиң суд қарар шығарғанға шекем берген арзасына муўапық қолланылады. Егер бундай арза исте қатнасыўшы басқа шахслар тәрепинен берилген болса, ол инабатқа алынбаслығы керек. Сондай-ақ, суд өзиниң басламасы менен де даўа мүддетин қоллаўға ҳақлы емес.
Дәслепки даўа талабына қарсы даўа билдирилген тәғдирде, даўа мүддетин қоллаў ҳаққындағы арза дәслепки даўа бойынша даўагер есапланған шахс тәрепинен де берилиўи мүмкин.
Егер исте бир неше жуӯапкер қатнасып атырған болып, олардың биреӯи даӯа мүддетин қоллаӯ ҳаққында арза берсе, даӯа мүддети тек ғана усы шахсқа ғана қолланылады.
Егер бир даӯа арзада бир неше өз алдына бийғәрез болған талаплар билдирилген болып, олардың айырымларының даӯа мүддети өткен, ал айрымлары бойынша өтпеген болса, даӯа мүддети өтпеген талаплар бойынша даӯа мүддети өткенлигин тийкар етип, даӯа арзаны қанаатландырыӯсыз қалдырыӯ мүмкин емес.
Нызамда даўа мүдддетин қоллаў ҳаққындағы арза қандай формада берилиўи көрсетилмегенлиги себепли, бундай арза ҳәм жазба, ҳәм аўызеки түринде тиккелей суд процессинде де берилиўи мүмкин. Арзаның аўызеки билдирилгенлиги әлбетте көрип шығылыўы ҳәм бул ҳаққында суд мәжилиси баянламасында көрсетилиўи керек.
Даўа мүддети өткенлиги ҳаққындағы жуўапкердиң арзасын көрип шығыўда суд даўа мүддети өтпегенлигин анықласа ямаса даўа мүддети тиклениўи (даўагердиң арзасына муўапық) лазым деген жуўмаққа келсе, жуўапкердиң даўа мүддетин қоллаўды сораған арзасы қанаатландырыўсыз қалдырылып, бул ҳаққында уйғарыў шығарады ҳәм даўаның мазмунан көрип шығылыўын жәриялайды.
Егер даўагер даўа мүддетин тиклеў ҳаққында илтимаснама бермесе яки бундай илтимаснама қанаатландырылмаса, суд даўа арзаны қанаатландырыўсыз қалдырыў ҳаққында ҳал қылыў қарарын қабыллайды.
Даўа мүддетин қоллаў ҳаққындағы арза тек ғана биринши инстанция суды тәрепинен исти көриў жуўмағы бойынша суд ҳүжжети қабыл қылынғанға шекем берилиўи мүмкин. Егер бундай арза исти апелляция, кассация яки ревизия инстанциясы судларында көриў даўамында берилсе, бундай арза қанаатландырылмайды.
Гаўҳар ЗАРИПОВА,
Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы