PUQARALARDÍŃ MIYNET ETIW HUQÍQÍ NÍZAM QORǴAWÍNDA

Jańa redakciyadaǵı Miynet kodeksi 7 bólim, 34 bap hám 581 statyadan ibarat. “Ózbekstan Respublikasınıń Miynet kodeksin tastıyıqlaw haqqında”ǵı Nızam (ÓRN-798) Prezidentimiz tárepinen 2022-jıl 28-oktyabr kúni imzalandı.

Jańa kodeks járiyalanǵan kúnnen baslap 6 ay ótip, yaǵnıy 2023-jıl 30-aprelden kúshke kirdi hám jámiyetimizde miynet qatnasıqları menen baylanıslı múnásebetlerdi huqıqıy tártipke salıwda girewli orın iyelep, sol qatarı puqaralarımızdıń miynet etiw huqıqların qorǵap kelmekte.

Máselen, puqara A.J.nıń juwapker Basqarmaǵa qarata buyrıqtı biykar etiw, jumısqa tiklew, májbúriy bos júrgen kúnleri ushın is haqı hám ruwxıy zıyan óndiriw haqqındaǵı dawa arzası puqaralıq isleri boyınsha rayonlararalıq sudınıń sheshiwshi qararı menen qısman qanaatlandırılıp, A.J.nı óz lawazımına jumısqa tiklew, májbúriy bos júrgen kúnleri ushın is haqıların, ruwxıy zıyan ushın kompensaciya pulların óndiriw belgilengen. Anıqlanǵan halatlarǵa qaraǵanda, puqara A.J. Basqarmada jumıs islep kelip, Basqarma baslıǵınıń 2024-jıl 20-sentyabr kúngi 2-sanlı buyrıǵı menen onıń menen dúzilgen miynet shártnaması miynet minnetlemelerin bir márte qopal ráwishte buzǵanlıǵı ushın Ózbekstan Respublikası Miynet kodeksiniń 161-statyası 2-bóliminiń 5-bántine tiykar biykar etilgen.

Ózbekstan Respublikası Miynet kodeksiniń 314-statyası 1-bólimine kóre, intizamiy jaza intizamiy háreket anıqlanǵanınan keyin dárhal, biraq anıqlanǵan kúnnen baslap bir aydan keshiktirmey qollanıladı, bunda xızmetker waqtınsha jumısqa jaramsız bolǵan yamasa miynet dem alısında bolǵan dáwir esapqa alınbaydı. Xızmet tekseriwi nátiyjeleri haqqındaǵı akt komissiya tárepinen qol qoyılǵan kún xızmet tekseriwi nátiyjeleri boyınsha anıqlanǵan intizamiy háreket anıqlanǵan kún dep esaplanadı. Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumnıń 2023-jıl 20-noyabrdegi 26-sanlı “Sudlar tárepinen miynet shártnamasın biykar qılıwdı tártipke salıwshı nızamshılıqtı qollaw ámeliyatı haqqında”ǵı Qararınıń 34-bánti 1 hám 5-xatbasılarına muwapıq, Miynet kodeksiniń 161-statyası ekinshi bóliminiń 4 yaki 5-bántlerine tiykar miynet shártnaması biykar qılınıwınıń nızamlılıǵı máselesin dodalawda sudlar jumıs beriwshi tárepinen intizamiy jaza qollaw ushın belgilengen múddetlerge ámel qılınǵanın anıqlaydı. Bunda sonı názerde tutıw lazım, Miynet kodeksiniń 161-statyası ekinshi bóliminiń 4 yaki 5-bántleri boyınsha miynet shártnaması biykar qılınıwına intizamiy jazalar qollaw ushın belgilengen múddetler ótken soń, jol qoyılmaydı.

Basqarmanıń joqarı turıwshı uyımınıń 2024-jıl 2-avgust kúngi 1-sanlı buyrıǵına tiykar xızmetker A.J.nıń jumıs nátiyjeliligi kórsetkishi (KPI) iyul ayı juwmaǵı menen belgilengeninen pás bolǵanlıǵı sebepli miynet shártnamasın biykarlaw intizamiy jaza sharasın qollaw kórsetilgen. Usı buyrıqqa tiykar Basqarma baslıǵı tárepinen A.J. menen dúzilgen miynet shártnamasın jumıs beriwshiniń baslaması menen biykarlawǵa razılıq beriwdi sorap kásiplik awqamı komitetine kiritilgen dáslepki usınısına razılıq berilmegen. Bunnan soń Basqarma baslıǵı tárepinen A.J. menen dúzilgen miynet shártnamasın jumıs beriwshiniń baslaması menen biykarlawǵa razılıq beriwdi sorap kásiplik awqamı komitetine 2024-jıl 27-avgust kúni tákirar usınıs kiritilgen. Bul usınıs kásiplik awqamı komitetiniń 2024-jıl 5-sentyabrdegi májilisinde kórip shıǵılıp, A.J. menen dúzilgen miynet shártnamasın jumıs beriwshiniń baslaması menen biykarlawǵa razılıq berilgen.

Jumıs beriwshi tárepinen dawager A.J.nıń 2024-jıl iyul ayı juwmaǵı boyınsha óz jumısında jol qoyǵan qáte-kemshiligi Basqarmanıń joqarı turıwshı uyımınıń 2024-jıl 2-avgust kúngi 1-sanlı buyrıǵı menen anıqlanǵan waqıttan baslap Miynet kodeksinde intizamiy jaza qollaw ushın belgilengen bir aylıq múddet ótkennen soń, intizamiy jaza sıpatında onıń menen dúzilgen miynet shártnaması 2024-jıl 20-sentyabrde biykar etilgen. Joqarıdaǵı jaǵdaylarda jumıs beriwshi Basqarma tárepinen miynet nızamshılıǵınıń buzılıwına jol qoyılǵan.

Ózbekstan Respublikası Miynet kodeksiniń 174-statyası 2-bólimine tiykar, ózi menen miynet shártnaması nızamǵa qayshı ráwishte biykar etilgen xızmetkerdiń oǵan aldınǵı jumısı usınılıwı hámde ózine jetkizilgen materiallıq zıyannıń ornın qaplaw hám ruwxıy zıyandı kompensaciya qılıw haqqındaǵı talapları qanaatlandırılıwı lazım. Joqarıdaǵı mısalda keltirilgenindey unamsız jaǵdaylardıń aldın alıw maqsetinde hár bir jumıs beriwshini xızmetkerlerdiń miynet huqıqı salasındaǵı nızamshılıqqa ámel etiwge shaqıraman.

Erkin UTENIYAZOV,

Qaraqalapaqstan Respublikası sudınıń puqaralıq isleri boyınsha sudyası

HÁR BIR BALA – KELESHEGIMIZDIŃ TIYKARÍ

Bala – bul tek ǵana jámiyettiń aǵzası emes, al erteńgi kúnniń tiykarın salıwshı, rawajlanıwǵa jeteklewshi insan. Onıń qanday ortalıqta óskeni, qanday bilim alǵanı, qanday qádiriyatlarǵa iye bolıp kamalǵa kelgeni – keleshek jámiyetiniń kelbetin belgileydi. Sonlıqtan hár bir balanıń huqıqların tolıq hám sózsiz támiyinlew – bul tek ǵana mámlekettiń emes, al pútkil jámiyettiń juwapkershiligi bolıp esaplanadı.

Hár bir bala tuwılǵanınan baslap, jasaw, rawajlanıw, bilim alıw, pikir bildiriw hám zorlıqtan qorǵanıw sıyaqlı ajıralmas huqıqlarǵa iye. Bul huqıqlardı támiyinlew máselesi xalıqaralıq huqıq normaları menen bir qatarda hár bir mámlekettiń ishki siyasatında da tiykarǵı orın iyelewi kerek. Ózbekstan Respublikası da ǵárezsizlikke eriskennen soń, bala huqıqların qorǵaw baǵdarında bir qatar áhmiyetli reformalardı ámelge asırıp kelmekte.

1992-jil 9-dekabrde Ózbekstan BMShniń Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciyasın ratifikaciya etti. Bul konvenciya dúnyadaǵı derlik barlıq mámleketler tárepinen tán alınǵan hám eń keńnen qollanılatuǵın xalıqaralıq hújjetlerden biri bolıp esaplanadı. Onda balanıń ómiri, erkinligi, abadanlıǵı hám rawajlanıwına baylanıslı 54 statyadan ibarat bolıp, bul huqıqlardı qorǵaw mámlekettiń tikkeley minnetlemesi bolıp esaplanadı.

Ózbekstan hár 4-5 jılda BMShne bala huqıqları boyınsha milliy dáwirlik esabatın usınadı. Sońǵı – Besinshi dáwirlik esabat 2023-jılı BMSh Bala huqıqları komiteti tárepinen kórip shıǵıldı hám oǵan juwap retinde 2024-2027-jıllar ushın Milliy háreketler rejesi qabıl etildi.

Sońǵı jılları bala huqıqların bekkemlewge qaratılǵan bir qatar nızamlar qabıl etildi:

-«Balalardı zorlıqtan qorǵaw haqqında»ǵı Nızam (2024);

– «Bala huqıqları boyınsha Ombudsman haqqında»ǵı Nızam;

– «Bilimlendiriw haqqında,» «Shańaraq kodeksi,» «Hákimshilik juwapkershilik haqqında»ǵı kodekslerge tiyisli ózgerisler kirgizildi.

Bul nızamlar arqalı balalardıń bilim alıwǵa, densawlıǵın saqlawǵa, shańaraqta jasawǵa, zorlıqtan hám ekspluataciyadan qorǵalıwǵa bolǵan huqıqları anıq kepillendi.

Bala máplerin támiyinlewde sudlardıń roli áhmiyetli. Solay eken, shańaraqlıq kelispewshilikler, aliment, perzentlikke alıw hám jınayat isleri boyınsha sud qararlarında balaǵa qolaylı sharayatlar jaratıw principi jolǵa qoyılmaqta.

Ózbekstan Respublikasında bala huqıqların qorǵaw tarawında anıq jetiskenlikler bar bolsa da, bul baǵdarda ele kóplegen mashqalalar hám isleniwi tiyis tiykarǵı wazıypalar bar. Sud sisteması, bilimlendiriw hám densawlıqtı saqlawda balalardıń talaplarına jáne de sáykes keletuǵın qatnaslardı kúsheytiw zárúr. Eń tiykarǵısı, bala huqıqların támiyinlew baǵdarında tek ǵana mámleketlik uyımlar emes, al hár bir puqaranıń da juwapkershiligi bar. Sebebi hár bir bala – keleshegimizdiń tiykarı.

Alisher AMETOV,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası 

KÓSHPELI SUD MÁJILISI ÓTKERILDI

Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵındaǵı transport basqarıwshıları tárepinen ámeldegi nızam talaplarına boysınbaǵan halda arnawlı licenziyasız xalıqqa xızmet kórsetiw jaǵdaları elege shekem ushırasıp tur.

Bul boyınsha Transport ministrligi janındaǵı transport baqlawı inspekciyasınıń avtomobil hám suw transportında qadaǵalaw basqarması Qaraqalpaqstan Respublikası bólimi hámde jol háreketi qáwipsizligi basqarması inspektorları menen birgelikte reyd ilájları ótkerilip, puqaralar tárepinen arnawlı licenziyasız xalıqqa xızmet kórsetip atırǵan jaǵdayları anıqlanbaqta.

Usınday nızam talaplarına ámel etpesten avtotransport basqarıwshılarına nızamlı sharalar kóriw maqsetinde jınayat isleri boyınsha Shomanay rayonı sudınıń tergew sudyası J.Kdırniyazov tárepinen Qaraqalpaqstan Respublikası Transport ministrligi imáratında ashıq  kóshpeli sud májilisi ótkerildi.

Onda Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodekstiń 176-3-statyası menen, yaǵnıy avtomobil transportında jolawshılar tasıw iskerligi menen licenziyasız shuǵıllanǵanlıǵı ushın hákimshilik juwapkershilikke tartılıp atırǵan 15 shaxstıń qarsısına qarata toplanǵan 15 hákimshilik huqıqbuzarlıq haqqındaǵı is materialı kórip shıǵıldı hám olarǵa nızamlı jaza sharaları qollanıldı.

«SUDYA HÁM JASLAR» USHÍRASÍWÍ

Qaraózek rayonı «Jaslar orayı» nda Sud hám huquq qorǵaw uyımları menen birgelikte rayon jasları qatnasıwında ushırasıw bolıp ótti.

Oǵan Jınayat isleri boyınsha Qaraózek rayon sudınıń tergew sudyası R. Matkurbanov, rayon prokurorı B. Aberkulov, ishki isler bólimi baslıǵı B. Shaxanovlar qatnasıp, oqıwshı jaslar menen ashıq sáwbetlesti.

Onda Ózbekstan Respublikası Nızam hújjetlerine kirgizilip atırǵan ózgerisler, Jańa Ózbekstan jaslarına jaratılıp berilip atırǵan búgingi shárayatlar, sonday-aq, sudyalıq kásibiniń ádillikti, insan huqıqları menen máplerin támiyinlewdegi áhmiyeti, keleshekte bul sistemada jumıs islewdi qálegen jaslar tereń bilim alıwǵa umtılıwı, óz ústinde islewi zárúrligin atap ótti.

Sonday-aq, jaslardıń huqıqları, olarǵa mámleketimiz  tárepinen beriletuǵın kepillikler haqqında túsinikler berilip, 2024-2025-oqıw jılında «Sońǵı qońıraw» pitkeriw máresimin ótkeriw waqtında huquqbuzarlıqlardıń  aldın alıw maqsetinde bunday ilájlardı ıqsham ótkeriw boyınsha tártip qaǵıydalar túsindirip ótildi.

Bul shólkemlestirilgen «Sudya hám jaslar» ushırasıwı erteńgi keleshegin huqıq qorǵaw uyımları, mámleketlik shólkemler menen baylanıstırıw niyetindegi kóplegen jaslar ushın ózine tán motivaciya boldı.

SUD BASSHÍLARÍ MÁNZIL KOLONIYASÍNDA USHÍRASÍW ÓTKERDI

Qońırat rayonında jaylasqan 27-sanlı mánzil koloniyasında Qaraqalpaqstan Respublikası sudı baslıǵınıń kóshpeli ushırasıwı shólkemlestirildi.

Onda Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń baslıǵı K.Tarixov, jınayat isleri boyınsha sudlaw kollegiyasınıń baslıǵı A.Adilov hám jınayat isleri boyınsha Qońırat rayonı sudınıń baslıǵı E.Berdievler qatnasıp, jaza múddetin ótep atırǵan sudlanıwshılar menen óz-ara sáwbetlesti.

Ilajdan gózlengen maqset – qamaqtaǵılardıń huqıqıy bilimlerin arttırıw, olardı nızamshılıqta belgilengen huqıq hám minnetlemeler menen tanıstırıw jáne bar mashqalalardı úyreniwden ibarat boldı.

Sud baslıǵı sudlanıwshılar tárepinen berilgen sorawlarǵa juwap berdi. Olardıń onnan aslam múrájatları úyrenilip, hár biri boyınsha huqıqıy túsinikler berildi.

Ushırasıw dawamında sud baslıǵı jaza múddetin ótep atırǵanlardıń jınayat isleri boyınsha sud qararlarınıń orınlanıwı, jazanı jeńillestiriw, shártli azat etiw hám basqa da nızamlı mexanizmler haqqında da maǵlıwmatlar berdi.

Ilaj juwmaǵında bunday ushırasıwlar jaza múddetin ótep atırǵanlardıń huqıqıy sanasın arttırıw, jámiyetke beyimlesiwine járdemlesiw ushın úlken áhmiyetke iye ekeni atap ótildi.

BALA HUQIQLARIN TÁMIYINLEW-INSAN HUQIQLARIN TÁMIYINLEWDIŃ BASLÍ SHÁRTI

Perzentlerimiz keleshegimizdiń tiykarı, Ózbek xalqınıń balajan xalıq ekenligi bárshemiz ushın tán alınǵan haqıyqat. Bul búgin yamasa keshe qáliplesken dástúr emes, al ásirler dawamında bizge miyras bolıp kiyatırǵan qádiriyat bolıp esaplanadı. Bul qádiriyatlardıń tiykarında balanı qádirlew, oǵan, bárinen burın, insan sıpatında qatnasta bolıw, onıń huqıqları menen erkinliklerin húrmet etiw máseleleri jatadı. Házirgi waqıtta xalıqaralıq kólemde tán alınıp atırǵan bul huqıq normaları tiykarında elimizde áyyemnen qáliplesken.

Sonıń ushın da milliy qádiriyatlarımızǵa súenip jazılǵan Bas nızamımızda bul máselege ayrıqsha itibar berilgen. Sonıń ishinde, jas óspirimlerdiń huqıqları mámleket qorǵawında ekenligi (77-statya), analıq, atalıq hám balalıqtıń mámleket tárepinen qorǵalıwı (78-statya) kepillengen.

Bunnan tısqarı, mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin ratifikaciyalanǵan dáslepki xalıqaralıq huqıqıy hújjetlerden biri de Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciya bolǵan edi. 1992-jıl 9-dekabrdegi usı konvenciya arqalı Ózbekstan dúnyanıń 193 mámleketi qatarında bala huqıqları hám erkinliklerin támiyinlewge baylanıslı bir qatar minnetlemelerdi óz moynına aldı.

Sonday-aq, Ózbekstan bala huqıqların támiyinlewde BMShtıń Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar haqqındaǵı xalıqaralıq pakt, Ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy huqıqlar haqqındaǵı xalıqaralıq pakt, Hayal-qızlarǵa qarata kemsitiwdiń barlıq túrlerine shek qoyıw haqqındaǵı konvenciya, Rassalıq kemsitiwlerge shek qoyıw haqqındaǵı konvenciya jáne Qıynaw hám qatnas hám jazanıń miyrimsiz, adamgershilikke jat hám qádir-qımbatın kemsitetuǵın basqa da túrleri haqqındaǵı konvenciya sıyaqlı kóplegen tiykarǵı xalıqaralıq shártnamalarǵa da súyenedi.

Ǵárezsizlik jıllarında elimizde insan huqıqları boyınsha ulıwma tán alınǵan principlerdiń ústinligin támiyinlew, bala huqıqlarına baylanıslı milliy nızamshılıqtı jetilistiriw, xalıqaralıq shártnamalardıń orınlanıwın huqıqıy tártipke salıw boyınsha 100 den aslam nızam, párman, qarar hám basqa da normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etildi. Eń áhmiyetlisi, Ózbekstanda bala huqıqları menen máplerin qorǵaw boyınsha kompleksli huqıqıy tiykarlar jaratıldı.

Ásirese, 2008-jıl 7-yanvarda qabıl etilgen «Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqında»ǵı nızam bul baǵdarda tariyxıy hújjet boldı.

Bir qaraǵanda tarawǵa baylanıslı qatnasıqlardıń barlıǵı tolıq tártipke salınǵanday, hámmesi óz ornında turǵanday kórinedi. Biraq insan huqıqları, ásirese, bala huqıqları tarawı sonday sistema, dáwir hám waqıt ótken sayın jańadan-jańa ózgerisler, qosımshalar kirgizilmese, huqıqtı ámelge asırıwda mashqalalar júzege keleberedi.

Bul bolsa balalardıń huqıqları menen nızamlı máplerin qorǵaw jáne olardıń bárkamal áwlad bolıp jetilisiwin támiyinlew baǵdarındaǵı jumıstıń institucionallıq hám huqıqıy tiykarların túp-tiykarınan jetilistiriw zárúrligi barǵan sayın artıp baratırǵanın kórsetedi.

Sonlıqtan Prezidentimiz tárepinen qol qoyılǵan «Bala huqıqlarınıń kepilliklerin bunnan bılay da kúsheytiwge baylanıslı qosımsha ilajlar haqqında»ǵı qarar Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciya talapların hár tárepleme turmısqa engiziw, Ózbekstan Respublikası Konstituciyası hám nızamlarında názerde tutılǵan balalardıń huqıqların ámelde kepillew, olardıń fizikalıq, intellektuallıq, ruwxıy hám mánawiy jetik áwlad bolıp jetilisiwin támiyinlew jolında taslanǵan úlken qádem boldı.

Qararda balalardıń mámleketlik uyımlarǵa etken múrájatların tolıq kórip shıǵıw kepillenetuǵını hám bala tolıq ámeliy qábiletke iye emes ekeni sebepli bul túrdegi múrájatlardı kórmesten qaldırıwǵa jol qoyılmaytuǵını ayrıqsha belgilep qoyıldı. Sonday-aq, 14 jasqa tolǵan bala óziniń támiynatı ushın ata yamasa anadan yamasa ayırım jaǵdaylarda bir waqıttıń ózinde ata-ananıń ekewinen de nızamda belgilengen muǵdarda aliment óndiriw haqqında dawa qozǵawǵa haqılı ekenligi atap ótildi. Bul ózgerisler mámleketimizde bala huqıqların tolıq támiyinlew menen birge sud uyımlarına da qosımsha juwapkershilik júkleytuǵını tábiyǵıy.

Sonday-aq, balalardı qorǵaw maqsetinde sudlarǵa arza menen múrájat etken dawager mámleketlik bajı hám basqa da tólemlerdi tólewden azat etiliwi joqarıdaǵı normalardı turmısqa engiziwde júzege keletuǵın kóplegen mashqalalardıń aldın alıwǵa hám olardıń tikkeley islewin támiyinlewge xızmet etedi.

Bunnan tısqarı, shańaraqta balanıń máplerine baylanıslı hár qanday másele sheshilip atırǵanda, sonday-aq, sud dodalawı yamasa hákimshilik dodalaw dáwirinde bala óz pikirin bildiriw huqıqına iye ekenligi qatań belgilendi. Bunda qarar qabıl etiwge wákillikli uyımlar balanıń mápine tiyisli máseleni sheshiwde aqılǵa uǵras hám erkin pikirlew qábiletine iye balanıń pikirin, onıń jasına qaramastan, áhmiyetli faktor sıpatında kórip shıǵıwı hám balanıń eń baslı máplerin názerde tutatuǵın qarardı qabıl etiwi shárt ekenligi belgilengeni bala óz keleshegin ózi belgilew huqıqına tolıq iye ekenligin kórsetedi.

Haqıyqatında da, insan huqıqları, mámleket kelesheginiń tiykarı esaplanǵan bala huqıqları máselesi bir yamasa eki mákemeniń háreketi menen ǵana támiyinlenip qalmaydı. Mámlekettiń erteńi búginnen jaqsı bolıwı ushın hámme birdey háreket etiwi, insan huqıqların támiyinlew, bárinen burın, bala huqıqların támiyinlewden baslanatuǵının tolıq ańlawımız zárúr. Sonda ǵana qúdiretli hám ullı Ózbekstandı qurıwǵa múnásip úles qosqan bolamız.

Sayora AYTNIYAZOVA,

Puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlararalıq sudınıń sudyası

HUQÍQÍY SABAQLAR JASLARDA NÍZAMǴA HÚRMET SEZIMIN QÁLIPLESTIRIWGE XÍZMET ETPEKTE

Mámleketimizde huqıqıy mámleket qurıw, nızam ústinligin támiyinlew hám xalıqtıń, ásirese, jaslardıń huqıqıy mádeniyatın arttırıwǵa ayrıqsha itibar qaratılmaqta. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2024-jıl 24-may kúngi «Hákimshilik reformalar sheńberinde ádillik uyımları hám mákemeleriniń juwapkershiligin bunnan bılay da arttırıw jáne ıqsham basqarıw sistemasın qáliplestiriw haqqında»ǵı Pármanında da yuridikalıq bilimlendiriwdiń úzliksizligin támiyinlew, jas óspirimler hám jaslardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw tiykarǵı áhmiyetli wazıypalar sıpatında belgilengen.

Usı maqsette Ministrler Kabinetiniń 2024-jıl 27-avgust kúngi tiyisli Qararı menen Jaslardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw, olardı nızamǵa boysınıwshılıq hám huqıqbuzarlıqqa tózimsizlik ruwxında tárbiyalaw boyınsha ilajlar Baǵdarlaması tastıyıqlandı. Bul baǵdarlama jaslar arasında nızamǵa húrmet ruwxın qáliplestiriw, huqıqbuzarlıqlar profilaktikasın kúsheytiw hám huqıqıy mádeniyattı arttırıwda úlken áhmiyetke iye bolmaqta.

Baǵdarlama sheńberinde ulıwma orta bilim beriw mákemelerinde sudyalar, ámeliyatshı yuristler, profilaktika inspektorları, prokurorlar, advokatlar hám ádillik xızmetkerleriniń qatnasıwında huqıqıy temalarda sabaqtan tıs ámeliy shınıǵıwlar shólkemlestirilmekte.

Bunday sabaqlar arqalı oqıwshılarǵa jas óspirimlerdiń huqıqları menen minnetleri, huqıqbuzarlıq túsinigi hám onıń aqıbetleri, jeke huqıq hám erkinlikleri, insan huqıqları menen erkinlikleriniń kepilligi, mámleketlik hákimiyat sisteması, sud hákimiyatı hám mámleketlik xızmetlerdi kórsetiw tártibi haqqında keń túsinikler túsinikler berilmekte.

Mine usınday sabaqlardan gezektegisi Puqaralıq isleri boyınsha Ámiwdárya rayonı sudınıń baslaması menen rayondaǵı Mektepke shekemgi hám mektep bilimlendiriwi bólimine qaraslı 2-sanlı ulıwma bilim beriw mektebinde shólkemlestirildi.

Bul huqıqıy sabaqta Puqaralıq isleri boyınsha Ámiwdárya rayonı sudınıń baslıǵı Adilbek Seytnazarov hám usı sudtıń sudyası Muhabbat Qaypovalar tárepinen «Sud-ádil sudlaw qorǵanı,» «Konstituciyalıq huqıq hám minnetlemeler» temalarında bayanatlar oqıldı. Onda mektep muǵallimleri hám joqarı klass oqıwshıları belsene qatnastı.

Sabaq procesinde sudyalar oqıwshılarǵa Konstituciyanıń mazmun-mánisi, mámleketlik hákimiyat tarmaqlarınıń qáliplesiwi hám olardıń wazıypaları haqqında turmıslıq mısallar arqalı keń túsinikler berdi. Sonıń ishinde, nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatı strukturası, olardıń óz-ara teń salmaqlılıǵı jáne xalıqtıń máplerin támiyinlewdegi ornına ayrıqsha toqtap ótildi.

Ásirese, sud hákimiyatınıń ádillikti támiyinlew, insan huqıqları menen erkinliklerin qorǵawdaǵı roli, sudyalar jumısında nızam ústinligi hám qalıslıq principleriniń áhmiyeti haqqındaǵı maǵlıwmatlar oqıwshılar ushın oǵada qızıqlı hám paydalı boldı.

Bul ámeliy sabaq arqalı oqıwshılar huqıqıy temalarda ózlerin qızıqtırǵan kóplegen sorawlarǵa juwap aldı.

Mámleketimizde jas áwladtı huqıqıy jaqtan sanalı hám belsendi puqaralar etip tárbiyalawǵa qaratılıp atırǵan itibardıń nátiyjesi sıpatında, bilimlendiriw mákemelerinde ótkerilip atırǵan bunday sabaq sabaqları jámiyette nızamǵa húrmet, huqıqıy bilim hám juwapkershilik sezimin kúsheytiwde áhmiyetli orın iyeleydi. Konstituciyada belgilep berilgen mámleketlik hákimiyattıń qáliplesiwi, onıń jumıs baǵdarları hám xalıq máplerin támiyinlewdegi wazıypaları haqqındaǵı bilimler hár bir jas puqara ushın turmıslıq áhmiyetke iye.

KREDIT SHÁRTNAMALARÍNÍŃ EKONOMIKALÍQ SUDLARDA KÓRIP SHÍǴÍLÍWÍ MENEN BAYLANÍSLÍ MÁSELELER

Búgingi kúnde bankler hám finanslıq institutlar tárepinen yuridikalıq hám fizikalıq táreplerge kreditler beriw ámeliyatı keń tarqalǵan. Kredit shártnamaları – eki tárepleme huqıqıy minnetlemelerdi belgilewshi tiykarǵı hújjetlerden esaplanadı. Biraq, ámeliyatta bul shártnamalar boyınsha tartıslar kelip shıǵıwı hám olar ekonomikalıq sudlarda kórip shıǵılıw jaǵdayları kóplep ushıraspaqta. Kredit shártnamaların huqıqıy jaqtan kórip shıǵatuǵın bolsaq, kredit shártnaması puqaralıq nızamnıń arnawlı túri bolıp, bank hám qarız alıwshı arasında dúziledi. Onda kredit muǵdarı, payız stavkaları, qaytarıw múddetleri hám shártleri anıq kórsetiledi. Nızam buzılıw jaǵdayları – tiykarǵı tartıs deregi bolıp tabıladı. Kredit shártnamaları boyınsha qarama-qarsılıqlar tek yuridikalıq tárepler hám isbilermenlik subektleri arasında payda bolǵanda ǵana ekonomikalıq sud yurisdikciyasına kiredi. Fizikalıq tárepler menen baylanıslı tartıslar ádette puqaralıq sudlar tárepinen kóriledi. Biraq, ayırım jaǵdaylarda ekonomikalıq sudlarǵa da tiyisli bolıwı múmkin (máselen, isbilermenlik subektleri qatnasqanda).

Kredit shartnaması — bul bank penen qarıydar arasındaǵı rásmiy kelisim bolıp, onda kredit summası, procent muǵdarı, qaytarıw múddeti hám basqa da áxmiyetli shártler belgilenedi. Ayırım jaǵdaylarda, shártnamalar sonshelli quramalı jazıladı, qarız alıwshı onıń barlıq bántlerin túsinip te jetpeydi. Sonlıqtan, keyin ala «men bul haqqında bilmegen edim» degen narazılıqlar sudda nátiyje bermeydi.

Ekonomikalıq sud – kimler ushın? Degenge anıqlıq kirgizip ótetuǵın bolsaq, yuridikalıq tárepler (yaǵnıy, kárxanalar, shólkemler) hám isbilermenlik xızmeti menen shuǵıllanıwshı shaxslar arasındaǵı kredit tartısları ekonomikalıq sudlar tárepinen kóriledi. Eger kredit jeke zárúrlik ushın alınǵan bolsa, máselen, jay yamasa mashina satıp alıw maqsetinde – onda bunday tartıslar puqaralıq sudları ıqtıyarında qaladı. Narazılıqlar kóbinese qarız tólemleri óz waqtında ámelge asırılmasa, procentler hám penyalar artıq esaplansa, girew sıpatında qoyılǵgan múlk bahası tartıslı esaplansa, kepillik beriw shártleri jeterli anıqlanbasa kelip shıǵadı. Ayırım jaǵdaylarda sud qarıydar paydasına qarar shıǵaradı. Ásirese, ámeliyatta kóp jaǵdaylarda bankler sudda utadı. Sebebi, olardıń huqıqıy hújjetleri puqta tayarlanǵan boladı. Usınday jaǵdaylarda finanslıq tartıslarǵa dus kelmew ushın tómendegilerge itibar beriw usınıs etiledi. Yaǵnıy, birinshiden, shártnamaǵa qol qoymastan aldın onı jaqsılap úyreniw, yurist járdeminde tiykarǵı bántlerdi analizlew, qarız tólemlerin óz waqtında ámelge asırıw, eger narazılıq bolsa dáslep bank penen sóylesip alıw, kerek bolsa sudqa múrájat etiw kerek.

Kredit shártnamaların dúziwde standart hám ádil kriteriyalardı engiziw, sud ámeliyatında birdey kózqarastı támiyinlew ushın qollanbalar islep shıǵıw, bilimlendiriw hám ǵalaba xabar quralları arqalı qarız alıwshılardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw tiyis.

Kredit shártnamaları artında qatań huqıqıy juwapkershilik turadı. Qarjı institutları óz máplerin qorǵawǵa tayar bolǵanı sıyaqlı, qarıydarlar da óz huqıqların biliwi hám qorǵawdı úyreniwi kerek. Tartıslardıń aldın alıw — huqıqıy sana hám finanslıq tártip arqalı ámelge asadı.

Gúlmira ARZIEVA,
Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudınıń sudyası

ATA-ANA HUQÍQLARÍN ÁMELGE ASÍRÍWDA ATA-ANALAR JAZBA TÚRDE KELISIM JAZÍWǴA HAQÍLÍ MA?

Ózbekstan Respublikasınıń Shańaraq kodeksiniń 76-statyasına muwapıq, baladan bólek jasap atırǵan ata (ana) bala menen kórisiw, onıń tárbiyasında qatnasıw hám bilim alıw máselesin sheshiwde qatnasıw huqıqına iye.

Bala menen birge jasap atırǵan ata (ana) balanıń ana (ata) sı menen kórisiwine, eger bunday kórisiw balanıń fizikalıq hám ruwxıy salamatlıǵına, ádep-ikramlılıq rawajlanıwına zıyan keltirmese, qarsılıq kórsetpewi kerek.

Ata-ana baladan bólek jasaytuǵın ata-ananıń ata-analıq huqıqların ámelge asırıw tártibi haqqında jazba túrde kelisim dúziwge haqılı. Eger ata-ana kelise almasa, kelispewshilik ata-ananıń (yaki olardan biriniń) talabına muwapıq sud tárepinen qáwenderlik hám ǵamxorlıq uyımınıń qatnasıwında sheshiledi. Sud qararı orınlanbaǵan jaǵdayda juwapker ata-anaǵa nızamshılıqta názerde tutılǵan ilajlar qollanıladı. Sud qararın qastan orınlamaǵan jaǵdayda sud baladan bólek jasap atırǵan ata (ana) nıń talabı boyınsha balanıń máplerin hám onıń pikirin esapqa alǵan halda balanı oǵan beriw haqqında qarar shıǵarıwı múmkin.

Bunda, balası menen kórispegen ata yaki ana sud arqalı ushırasıw waqtın belgilewi múmkin, biraq bul process balanıń máplerin esapqa alǵan halda ámelge asırıladı. Sud balanıń jasın, ruwxıy jaǵdayın hám onıń pikirin esapqa alıp, ushırasıw tártibin belgileydi. Bunday jaǵdaylarda bala hám ata-ana arasında baylanıstı qayta tiklew ushın psixologiyalıq járdem hám áste-aqırınlıq áhmiyetli faktorlardan biri bolıp esaplanadı.

Zebo BAZARBAEVA,

Puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlar aralıq sudınıń sudyası

JASLARDÍŃ HUQÍQÍY MÁDENIYATÍN JETILISTIRIW MAQSETINDE KÓSHPELI ASHÍQ SUD MÁJILISI BOLÍP ÓTTI

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında jaslar arasında hár qıylı jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıw, mámleketimizde hár qanday nızambuzıwshılıq jaǵdaylarına nızamlı túrde shara qollanılatuǵınlıǵın kórsetiw hám bul arqalı jaslardıń huqıqıy mádeniyatın arttırıw maqsetinde ushırasıw hám kóshpeli ashıq sud májilisi bolıp ótti.

Sońǵı  jıllarda elimizde tınıshlıq hám turaqlılıqtı támiyinlewdiń túpkilikli jańa mexanizmlerin engiziw, aymaqlarda qáwipsiz ortalıqtı jaratıwdıń shólkemlestiriwshilik-profilaktikalıq tiykarların zaman talaplarına sáykeslendiriw, júz beretuǵın nızambuzıwshılıqlardıń baslı sebeplerin waqtında anıqlaw hám kompleksli ilajlar menen mánzilli saplastırıw arqalı jınayatshılıqtıń erte aldın alıw sistemasınıń nátiyjeliligin bunnan bılay da arttırıw áhmiyetli wazıypa sıpatında óz sáwleleleniwin tappaqta.

Bunda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2025-jıl 3-yanvardaǵı PQ-1-sanlı qararınan kelip shıǵıp xalqımız, sonıń ishinde, jaslar arasında usınday úgit-násiyat jumısları alıp barılmaqta.

Ilajda Jınayat isleri boyınsha Nókis qalası sudınıń tergew sudyası Dáwletyar Srajatdinov sózge shıǵıp, búgingi kúnde jaslardıń huqıqıy bilim hám kónlikpelerin arttırıw, jámiyetimiz hám mámleketimizde nızam ústemligin támiyinlew baǵdarında ámelge asırılıp atırǵan jumıslardıń áhmiyetine toqtalıp ótti.

Bunnan soń, sudya tárepinen kóshpeli ashıq sud májilisi ótkerildi. Onda Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksiniń tiyisli statyalarında kórsetilgen huqıqbuzarlıqlardı islegen jaslardıń qarsısına toplanǵan hákimshilik is materialları kórip shıǵılıp, tiyisli jazalar tayınlandı. Sonıń menen birge, kóshpeli sud qatnasıwshıları mine usınday qılmıslardan awlaq`bolıwǵa, tiyisli juwmaq shıǵarıwǵa shaqırıldı.

Álbette, bunday ilajlardıń ótkeriliwi jaslardıń huqıqıy-demokratiyalıq mámleket qurıwday ullı maqsetlerimiz jolındaǵı bilimlerin arttırıp, olar arasında jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıwǵa da xızmet etedi.