Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 42-statyasına kóre, hár kim múnásip miynet qılıw, kásip hám iskerlik túrin erkin tańlaw, qawipsizlik hám gigiena talaplarına juwap beretuǵın qolay miynet sharayatlarında islew, miyneti ushın hesh qanday kemsitiwlersiz hám de miynetke haqı tólewdiń belgilengen eń kem muǵdarınan kem bolmaǵan tárzde ádalatlı haqı alıw, sonıń menen birge jumıssızlıqtan nızamda belgilengen tártipte qorǵalıw huqıqına iye.
Sońǵı jıllarda sudǵa miynet huqıqıy qatnasıqlarınan kelip shıqqan dawlar boyınsha dawa arzalar kirgiziw sanı aytarlıqtay kóbeymekte.
Miynet dawlarınıń kóbeyiwine orınlarda miynet nızamshılıǵına hár dayım qatań ámel etpeslik, Konstituciya hám nızamshılıqta bekkemlenip qoyılǵan miynet huqıqlarınıń ayaq astı etiliwi, olardı tiykarsız sheklew hám tarawǵa tiyisli nızam astı hújjetleri talapların lazım dárejede orınlamaw sıyaqlı unamsız jaǵdaylar sebep bolmaqta.
Dawa talapları tiykarlı bolǵan hám miynet shártnamasın biykarlaw haqqındaǵı buyrıq nızamsız dep tabılǵan barlıq jaǵdaylarda sud xızmetkerlerdi aldınǵı islep turǵan lawazımına jumısqa qayta tiklew, májburiy progul kúnleri ushın mıynet haqı hám ruwxıy zıyandı óndiriw haqqında qararlar qabıllanbaqta.
Islerdi kórip shıǵıw juwmaǵı boyınsha nızambuzıwshılıq jaǵdayları anıqlanǵan jaǵdaylarda sud ayrıqsha uyǵarıw shıǵarıw jolı menen, jumıs beriwshi jáne onıń joqarı shólkemlerine jol qoyılǵan kemshiliklerdi saplastırıw ilajların kóriw talabın qoymaqta.
Anıqlanǵan jaǵdaylar keleshekte jumıs beriwshi tárepinen miynet nızamshılıǵı talapların tereń úyreniw, belgilengen qaǵıyda hám tártiplerge sózsiz ámel qılıw, xızmetkerler menen islew wazıypası júkletilgen juwapker adamlardıń buǵan baylanıslıǵı bilim hám kónlikpelerin turaqlı túrde asırıp barıw sıyaqlı anıq wazıypalardı orınlawdı talap etpekte.
Jańadan qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasınıń Miynet kodeksi aldınǵı kodekske salıstırǵanda jetik islep shıǵılǵan bolıp, onda miynetke tiyisli qatnaslar hám olardıń qatnasıwshıları arasında, atap aytqanda, jumıs beriwshi hám xızmetker arasında payda bolatuǵın túrli jaǵdaylar keń kórsetip berildi, bunda tiykarınan xızmetkerlerdiń huqıq hám máplerin qorǵawǵa qaratıldı.
Miynet dawların sud tárepinen kóriwde birden-bir sud ámeliyatın engiziw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Joqarǵi sudı Plenumınıń tiyisli qararları qabıl etilgen. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumınıń 2023 jıl 20 noyabrde «Sud tárepinen miynet shártnamasin biykar etiwdi tártipke salıwshı nızamshılıq normaların qollaw ámeliyatı haqqında»ǵı 26 -sanli qararı qabıl etilgen.
Miynet haqqındaǵı nızamshılıqtı hám miynet haqqındaǵı basqa huqıqıy hújjetlerdi, miynet shártnamasın qollaw máseleleri boyınsha jeke tártipdegi miynet dawların (dawa ózgesheligine iye jeke tártipdegi miynet dawları) kórip shıǵıw tártibi Miynet kodeksinde belgilenedi, sudta miynet dawları boyınsha islerdi kóriw tártibi bolsa bunnan tısqarı Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq processual kodeksi menen belgilenedi.
Xızmetker miynet dawın sheshiw ushın óz tańlawına kóre miynet dawları boyınsha komissiyaǵa yamasa tikkeley sudqa múrájat etiwge haqılı.
Hár qanday jeke tártiptegi miynet dawı miynet dawları boyınsha komissiyada yamasa sudta kórip shıǵıwdıń qálegen basqıshında, sud arnawlı xanaǵa (máslahátxanaǵa) sud hújjetin qabıllaw ushın kiriwinden aldın «Mediaciya haqqındaa»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamına muwapıq kórip shıǵıw ushın mediatorga ótkeriliwi múmkin.
Miynet nızamshılıǵında tikkeley sudta kórip shıǵılatuǵın miynet dawları da belgilengen, sonday-aq hár qanday jeke tártiptegi miynet dawları xızmetkerdiń qálewine kóre, tikkeley sudta da kórip shıǵılıwı múmkin.
Jeke tártiptegi miynet dawınıń kórip shıǵılıwı ushın sudqa múrájat etiwdiń tiyisli múddetleri belgilenedi.
Atap aytqanda, jumısqa qayta tiklew haqqındaǵı dawlar boyınsha – xızmetkerge ol menen miynet shártnaması biykar etilgenligi haqqındaǵı jumıs beriwshi buyrıǵınıń kóshirme nusqası tapsırılǵan kúnnen baslap úsh ay; xızmetker tárepinen jumıs beriwshige jetkizilgen materiallıq zıyannıń ornın qaplaw haqqındaǵı dawlar boyınsha – jumıs beriwshi zıyan jetkizilgenligin anıqlaǵan kúnnen baslap bir jıl; basqa miynet dawları boyınsha – xızmetker óziniń huqıqı buzılǵanlıǵı haqqında bilgen yamasa biliwi kerek bolǵan kúnnen baslap altı ay.
Xızmetkerdiń ómirine hám densawlıǵına jetkizilgen zıyannıń ornın qaplaw haqqındaǵı dawlar boyınsha, sonıń menen birge xızmetkerge jetkizilgen ruwxıy zıyandı kompensaciya qılıw haqqındaǵı dawlar boyınsha sudqa múrájat etiw múddeti belgilenbeydi.
Hár qanday jaǵdayda da, miynet dawlarına tiyisli dawa arzalar sud tárepinen óndiriske qabıl etilip, mazmunınan kórip shıǵıladı. Al miynet dawları boyınsha sudqa múrájat etiw ushın nızamda belgilengen múddetiniń ótip ketkenligi aqıbetinde dawa múddetin qollaw boyınsha ekinshi táreptiń arzasına tiykar ǵana sud tárepinen dawa talabına qarata dawa múddeti qollanılıwı múmkin.
Miynet shártnaması tiykarsız biykar etilgen, nızamsız túrde basqa jumısqa ótkerilgen, miynet shártleri ózgertirilgen yamasa jumıstan shetletilgen jaǵdaylarda jeke tártipdegi miynet dawın kórip shıǵıwshı organ xızmetkerdi aldınǵı jumısına tikleydi, sonıń menen birge aldınǵı miynet shártlerin tikleydi. Miynet shártnamasın jumıs beriwshiniń baslamasına kóre biykarlawdıń nızamlılıǵı haqqındaǵı máseleni sheship atırǵanda sud xızmetker menen miynet qatnasların tamamlawdıń tiykarlılıǵına baha beredi.
Jeke tártiptegi miynet dawın kórip shıǵıp atırǵan sud xızmetkerge májburiy proguldıń pútkil waqtı ushın ortasha miynet haqın yamasa kem miynet haqı tólenetuǵın jumıstı orınlaǵan pútkil waqtı ushın miynet haqıdaǵı parqın tólew haqqında qarar qabıl etedi.
Xızmetkerler jeke tártiptegi miynet qatnaslarınan kelip shıǵatuǵın talaplar boyınsha sudqa múrájat etkende sud qárejetlerinen azat etiledi.
Saodat KAYPNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası
