«ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫⱧ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ СУДЫ ҲАҚҚЫНДА»ҒЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЫЗАМНЫҢ МАЗМУНЫ ҲӘМ ӘҲМИЙЕТИ
2021 жыл 27 апрельде қабыл етилген «Өзбекстан Республикасының Конституциялық суды ҳаққында»ғы Конституциялық Нызамның қабыл етилиўи мәмлекетимизде алып барылып атырған кең қамыраўлы демокоратиялық реформаларды әмелге асырыў нәтийжеси нызамшылықты либералластырыў идеяларына муўапық Конституцияда беккемленген инсан ҳуқық ҳәм еркинликлерин әмелге асырыўда бир қатар принципиаллық жаңалықлар киргизилиўи менен байланыслы.
Яғный Нызамның 28-статьясында Конституциялық судта исти көриў тийкарлары белгиленип, онда Конституциялық судқа мүрәжат етиў ҳуқықына ийе болған мәмлекетлик уйымлардың ҳәм лаўазымлы шахслардың мүрәжаты, сондай-ақ пуқаралардың ҳәм юридиукалық шахслардың шағымлары Конституциялық судта ислерди көриў ушыын тийкар болыўы белгиленген.
Конституциялық суд мәжилисинде көрилетуғын ислер бойынша берилген мүрәжатлер әлбетте Конституциялық нызамның 4-статьясында белгиленген Конституциялық суд ўәкиллиги шеңберинде киргизилген мәселелер бойынша болыўы шәрт.
Усы Жаңа нызамда Конституциялық судқа мәселелер киргизиў ҳуқықына ийе болған субъектлер шеңбери кеңейттирилип, субъектлер қатарына киргизилген Өзбекстан Республикасы Олий Мажилисиниң Инсан ҳуқықлары бойынша ўәкили (омбудсман) орынбасары – Бала ҳуқықлары бойынша ўәкил, Инсан ҳуқықлары бойынша Өзбекстан Республикасы Миллий орайы, Өзбекстан Республикасы Президенти жанындағы Исбилерменлик субъектлериниң ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў бойынша ўәкил ҳам Нызамның 27-статьясы, 2-бөлиминде белгиленген пууқаралар ҳәм юридикалық шахслар тек ғана белгили бир исте қолланған нызам менен олардың Конституциялық ҳуқықлары бузылғанлығы бойынша шағым менен Конституциялық судқа мүрәжат етиў ҳуқықы берилди.
Берилип атырған мүрәжат жазба ямаса электрон формада жиберилиўи лазым. Электрон формада жиберилген мүрәжат электрон ҳүжжет аййлаанысы ҳаққындағы нызамшылық талапларына муўапық болыўы керек. Коллегиал уйымның Конституциялық судқа беерилген мүрәжатына сол уйымның тийисли қарары қосымша қылынады.
Конституциялық судқа жиберилген мүрәжаатта Конституцияға муўапықлылығы тексерилиўи лазым болған норматив-ҳуқықый ҳүжжеттиң аты, Конституция ҳәм нызамның түсиндирме берилиўи лазым болған қағыйдалары, мүрәжатты судта көриўдиң ҳуқықый тийкарлары, мәселе бойынша мүрәжат қылыўшының көз-қарасы ҳәм мүрәжатты Конституцияның тийисли нормаларына сәйкеслестирилген ҳалдағы ҳуқықый тийкарландырылыўы лазым.
Буннан тысқары мүрәжат қылыўшының фамилиясы, аты, әкесиниң аты, жайласқан жери, мәнзили, егер иссте ўәкил қатнасып атырған болса оның ўәкилликлери ҳаққындағы зәрүр мағлыўматлар ҳәм қосымша етилип атырған ҳүжжетлер дизими көрсетилген болыўы керек.
Пуқаралар ҳәм юридикалық шахслардың шағымларында ис судта көрилип шығылғанлығы ҳәм судта қорғаныўдың барлық формаларынан пайдаланғанлығы ҳәм тийисли ҳүжжетлер қосымша қылыныўы, сондай-ақ исти шешиў ушын зәрүр деп есапланған басқа мағлыўматлар берилиўи керек.
Конституциялық судқа келип түскен мүрәжатлер дизимнен өткизиледи ҳәм бунда шешилиўи Конституциялық суд ўәкилликлерине кирмейтуғын мәселелер бойынша мүрәжатлер Конституциялық суд тәрепинен «Физиккалық ҳәм юридикалық шахслардың мүрәжатлери ҳаққында»ғы Нызамда белгиленген тәртипте, қойылған мәселелерди шешиў өз ўәкиллигине киргизилген тийисли мәмлекетлик уйымларына, шөлкемлерге яки лаўазымлы шахсларға бес күнлик мүддеттен кешиктирмей жибериледи.
Егер мүрәжат Конституциялық судқа тийисли болса, мүрәжат алынған күннен баслап жети күннен кешеиктирмей оны үйрениўге кирисиледи. Бунда Конституциялық судтың баслығы келип түскен мүрәжатты Нызамда қойылған талапларға муўапықлылығы көз-қарасынан дәслепки тәризде үйрениўди ҳәм мүрәжатты дәслепки тәризде үйрениў нәтийжелери бойынша жуўмақ таярлаўды Конституциялық судтың бир яки бир неше судьясына тапсырыўы мүмкин.
Мүрәжатты көрип шығыў ушын қабыл етиў яки қабыл еетпеслик ҳаққында Конституциялық суд уйғарыўы қабыл етилип, егерде исти сууд мәжилисинде көриў ушын қабыл етилген жағдайдаа уйғарыўда ис бойынша баянатшы судья, исти көриў сәнеси, сондай-ақ исти көриў ушын таярлаў менен байланыслы басқа мәселелер көрсетиледи.
Қабыл етилген уйғарыў ҳаққында Конституциялық суд ислерин жүргизиў қатнасыўшылары үш күнлдик мүддетте жазба формаада хабардар етиледи.
Конституциялық суд Өзбекстан Респуубликасы Конституциясы ҳәм нызамлары менен өз ўәкиллигине киргизилген ислерди суд мәжилислеринде көреди ҳәм шешеди.
Конституциялық суд коллегиал луйым есапланады ҳәм ол ислердии суд мәжилисинде көриўде барлық судьялар қатнаасыўы лазымлығы белгиленген.
Бирақ түрли жағдайлар болыўы мүмкинлиги көз-қарасынан Конституциялық судтың кеминде бес судьясы қатнасқан тәғдирде ол ўәкилликли болып, ислерди көриўи мүмкин.
Конституциялық судтың судьясы көрип шығыў предмети болған ҳүжжетти таярлаўда илгери хызмет статусы себепли қатнасқан болса, исте қатнасып атырған тәрептиң яки басқа шахстың ағайини болса, истиң нәтийжесинен тиккелей мәпдар болса ямаса оның қалыслығына гүмән туўдыратуғын басқа ҳалатлар болса шетлестирилиўи мүмкин.
Конституциялық Нызамның 39-статьясы, 1-бөлиминде көрсетилген ҳалатлар болған жағдайда, Конституциялық судтың судьясы исти еситиў басланғанға шекем өзин-өзи шетлетиў ҳаққында арыз етиў шәрт. Исти судта көриў процессинде Конституциялық нызамға киргизилген процессуаллық нормаларға әмел қылынған ҳалда суд мәжилиси алыып барылып, барлық процессуаллық ҳарекетлер әлбетте суд мәжилиси баянламасы жүргизиледи.
Суд исти көриў жуўмағына көре мәсләҳәт ханаға кирип, ол жерде көпшилик даўысы менен қабыл етилген қарарды оқып еситтиреди.
Сондай-ақ, Нызамға көре Конституциялық суд нызамшылық басламасы ҳуқықына ийе, нызамшылық басламасы ҳуқықы оның тәрепинен нызамлар жойбарларын Өзбекстан Республикасы Олий Мажилисиниң Нызамашылық палатасына киргизиў арқалы әмелге асырылады.
Конституциялық судтың нызамшылық басламасына байланыслы нызамға айрықша бәнт киргизилип, онда Конституциялық суд өзи киргизген нызам жойбарын Нызамшылық палатасында көрип шығыў ўақтында қатнасыўы ушын өз ўәкилин тайынлаўы белгиленди.
Бул Нызамның қабыл етилиўи Конституциялық суд искерлигине байланыслы жаңа тарийхый ҳүжжет болды деўимиз мүмкин.
Қарақалпақстан Республикасы
суды судьясы Абдимурат Керимбаев