СУДЬЯ ҲӘМ ЖАСЛАР

СУДЬЯ ҲӘМ ЖАСЛАР

ХХ әсирдиң 70-жылларында жаслар сиясаты раўажланған мәмлекетлердиң басым көпшилигинде миллий сиясаттың ғәрезсиз бағдарына айланды. Қәнигелердиң пикирине қарағанда, глобалласыў нәтийжесинде жаслар социаллық ҳәм экономикалық өзгерислердиң ең алдыңғы қатарларында болып, интеграцияласыў процессинде әйне жаслар миллет дәрежеси ҳәм турмыс шараятының тийкарғы көрсеткиши сыпатында қаралыўы керек, деп айтады. Себеби, мәмлекет сиясатының басқа көплеген бағдарларынан парықлы түрде Жаслар сиясаты жас әўладты заманагөй жәмийетке интеграциялаўға қаратылған.

Демек, бизиң мәмлекетимиз халқының ярымынан асламын жаслар қурайды екен, өз-өзинен жасларға болған итибар мәмлекет сиясатының ең әҳмийетли бағдарларының бири. Қысқа дәўир ишинде жаслардың ҳуқық ҳәм мәплерин қорғаў, оларды ҳәр тәреплеме қоллап-қуўатлаўға қаратылған жүзден артық ҳуқықый ҳүжжетлер қабыл етилди. Әсиресе, жаңаланған Конституциямызда да жаслардың ҳуқықлары қорғалыўын тәмийинлеў, жәмийет ҳәм мәмлекет турмысында белсенди қатнасыўын хошаметлеў, олардың руўхый, интеллектуаллық, дөретиўшилик, физикалық ҳәм әдеп-икрамлылық жақтан раўажланыўы ушын шәраятлар жаратыў миннетлемесин мәмлекет өз жуўапкершилигине алды. Бул қағыйдалар жаслар турмысында өзлерин толық көрсетиў мүмкиншилигин тәмийинлейди. Әлбетте, бүгин мәмлекетимиз қандай жетискенликлерге ерисип атырған болса онда жаслардың орны айрықша. Бул пикирлер Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университетинде өткерилген «Судья ҳәм жаслар» ушырасыўында айрықша атап өтилди.

Дурысында да, жоқары оқыў орынларында билим алып атырған студент жаслар менен түрли тараў ўәкилери, басшылардың қатнасыўында усындай ушырасыўларды шөлкемлестириў жаслардың келешекте анық бир кәсипти дурыс таңлаўында орны гиреўли.  Усы тийкарда, университеттиң студент жаслары менен Қарақалпақстан Республикасы суды баслығы Камал Тариховтың ушырасыўы да өз келешегин суд-ҳуқық тараўы менен байланыстырыўды нийет еткен жасларға өзгеше мотивация болды десек асыра айтқан болмаймыз.

Әдеттегиден өзгеше ашық сәўбетлесиў форматында өткерилген илажда елимизде жаслар ҳәм олардың бахытлы келешеги жолында жаратылып атырған кең имканиятлар менен бирге олардың жәмийеттен ылайықлы орын ийелеўинде әҳмийетли болған дурыс кәсип таңлаў мәселелери де талқыланды. Соның менен бирге, суд баслығы өзиниң студентлик жылларын еске алар екен, бугинги жасларға жүдә ҳәўес ететуғынлығын жасырып отырмады. Жасларды бул имканиятлардан нәтийжели пайдаланыўға шақырды. Буннан соң, мәмлекетимиз суд системасы, әдил судлаўды әмелге асырыў бағдарындағы реформалар, онда судлардың тутқан орны ҳаққында кең түрде мағлыўмат берилди. Сондай-ақ, университеттиң питкериўши жасларына судтың кадрлар резервине алыўдың тәртип-қағыйдалары бойынша да түсиник берилди.

Судьялық қаншелли мақтанышлы болса, жуўапкершилиги оннан да үлкен. Бул мәзи айтылған гәп емес. Себеби, суд ҳәкимияты мәмлекеттиң ҳуқықый-мәнаўий келбетин белгилейтуғын тийкарғы өлшем болып табылады. Сонлықтанда, судьяларға кәсиплик талаплардан тысқары әдеп-икрамлылықтың улыўма тән алынған нормаларына қосымша талаплар да қойылады. Бул талаплар судьяның хызмет ўазыйпасын орынлаў процессинде ғана емес, ал жумыстан тысқары ўақытлары да әмел етиўи шәрт болған әдеп-икрамлылық қағыйдалары екенлиги мысалларда түсиндирилди. Солай екен, өмирин суд тараўы менен байланыстырыўды мақсет еткен жаслар пухта ҳәм терең билим алыўға, оқып-излениўге умтылыўы керек екенлиги уғындырылды.

Жүзбе-жуз сәўбетлесиўде жаслар өзлериниң бул бағдарда қызықтырған сораўларына суд баслығынан анық ҳәм толық жуўаплар алды. Буннан соң, зийрек, белсенди жасларға китаплар топламы естелик сыпатында саўға етилди.

Өткерилген илаж, жаслардың келешекте суд тараўына болған қызығыўшылығын арттырып, алдына анық мақсет қойыўына түртки болыўына хызмет еткенлиги менен әҳмийетли болды.

Гүлайым ҒАНИЕВА,

Қарақалпақстан Республикасы судының бас консультанты

МЕДИАЦИЯ-ДАЎЛАРДЫ АЛЬТЕРНАТИВ ШЕШИЎДИҢ НӘТИЙЖЕЛИ МЕХАНИЗМИ

 Елимизде мәмлекет органларының халық пенен байланысын жеделлестириў, пуқаралар ҳуқық ҳәм еркинликлериниң исенимли қорғалыўын тәмийнлеў ҳәмде олардың машқалаларын шешиўдиң заманагөй механизмлерин енгизиў бойынша бир қатар иләжлар әмелге асырылмақта.Соның менен бирге, усы тараўда реформалардың ҳәзирги басқышы мәмлекет органларында даўларды судқа шекем көрип шығыўдың бирден-бир системасын жаратыў, медиация, төрешилик судлары ҳәмде халықаралық арбитражларды пуқаралар ҳәмде исбилерменлердиң исенимине ерисетуғын даўларды шешиўши нәтийжели алтернатив институтларға айландырыў лазымлығын талап етпекте.

Сонлықтан, физикалық ҳәм юридикалық шахслардың ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў системасын жеделлестириў, даўларды шешиўдиң алтернатив имкәниятларын кеңейттириў, судларда ис көлемин қысқартыўда медиация институты, төрешилик судлары ҳәм халықаралық арбитражлардың ролин түптен асырыў мақсетинде 2018 жыл 3 июльда Өзбекстан Республикасының «Медиация ҳаққында»ғы нызамы қабыл етилип, 2019-жыл 1-январьдан баслап күшке кирди.

Сондай-ақ, 2020-жыл 17-июньда Өзбекстан Республикасы Президентиниң “Даўларды алтернатив шешиўдиң механизмлерин жәнеде жеделлестириў ис-иләжлары ҳаққында”ғы ПҚ-4754-санлы қарары қабыл етилди.

Медиация — келип шыққан даўды тәреплер өз-ара разы қарарға ерисиўи ушын олардың ықтыярый разылығы тийкарында медиатор көмегинде шешиў усылы болып табылады.

«Медиация ҳаққында»ғы нызамы пуқаралық ҳуқықый қатнасықлардан, солар қатарынан исбилерменлик искерлигин әмелге асырыў мүнәсебети менен келип шығатуғын даўларға, сондай-ақ жеке мийнет даўларына ҳәм шанарақлық ҳуқықый қатнасықларынан келип шығатуғын даўларға медиацияны қоллаў менен байланыслы қатнасықларға қарата, егер нызамда басқаша қағыйда нәзерде тутылмаған болса әмел қылады.

Медиация қупыялылық, ықтыярыйлық, тәреплердиң бирге ислесиўи ҳәм тең ҳуқықлылығы, медиатордың ғәрезсизлиги ҳәм объективлиги принциплери тийкарында әмелге асырылады. Тәреплер ҳәм медиатор медиация қатнасыўшылары болып есапланады. Физикалық шахслар ҳәм, юридикалық шахслар ҳәм медиация тәреплери болыўы мүмкин.

Медиация тәреплери: медиаторды ықтыярый рәўиште таңлаўға; медиатордан ўаз кешиўге; медиацияның қәлеген басқышында онда қатнасыўдан ўаз кешиўге; медиация тәртип-қағыйдасын әмелге асырыўда нызамшылықта белгиленген тәртипте жеке өзи яки өз ўәкиллери арқалы қатнасыўға ҳақылы болып табылады.

Медиатордың искерлиги профессионал яки профессионал болмаған тийкарда әмелге асырылыуы мүмкин. Профессионал тийкардағы медиатор искерлигин Өзбекстан Республикасы Әдиллик министрлиги тәрепинен тастыйықланған медиаторларды таярлаў дәстүри бойынша арнаўлы оқыў курсынан өткен, сондай-ақ Профессионал медиаторлар реестрине киритилген шахс әмелге асырыўы мүмкин. Профессионал болмаған тийкардағы медиатор искерлигин 25 жасқа толған ҳәм медиатор ўазыйпаларын атқарыўға разылық берген шахс әмелге асырыўы мүмкин.

Мәмлекет ўазыйпаларын атқарыў ушын ўәкиллик берилген яки оған теңлестирилген шахс (нотариуслерден тысқары), суд қарарына тийкар ҳәрекет уқыплылығы шекленген яки ҳәрекетке уқыпсыз деп табылған шахс, судланганлық ҳалаты тамамланбаған яки судланғанлығы алып тасланбаған шахс, өзине қарата жынайый изине түсиў әмелге асырылып атырған медиатор болыўы мүмкин емес. Медиатордың искерлиги исбилерменлик искерлиги болып есапланбайды.

Қарақалпақстан Республикасы Әдиллик министрлиги, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласы әдиллик басқармалары тәрепинен Профессионал медиаторлар реестри жүргизиледи, усы реестр олардың рәсмий веб-сайтларында, сондай-ақ Өзбекстан Республикасы Әдиллик министрлигиниң рәсмий веб-сайтында жайластырылады.

Медиация тәреплердиң қәлеўи тийкарында қолланылады. Медиация судтан тысқары тәртипте, даўды суд тәртибинде көриў басқышында, суд ҳүжжетин қабыл етиў ушын суд мәсләҳәтханаға киргенге шекем, сондай-ақ суд ҳүжжетлери ҳәм басқа органлар ҳүжжетлерин орынлаў басқышында қолланылыўы мүмкин. Медиация даўды төрешилик судында көриў басқышында ҳәм төрешилик судының қарары қабыл етилгенине шекем қолланылыўы мүмкин. Медиация суд ҳүжжетлери ҳәм басқа органлар ҳүжжетлерин орынлаў басқышында қолланылған жағдайда искерлигин профессионал тийкарда әмелге асырыўшы медиатордың қатнасыўы талап етиледи. Медиацияда қатнасқанлық факти айыпты тән алыў дәлийли болып хызмет етпейди. Медиацияны қоллаў ҳақкындағы келисим шәртнамадағы оның ажыралмас бөлеги болған шәрт тәризинде яки арнаўлы келисим тәризинде жазба формада дүзиледи.

Нызамда нәзерде тутылған жағдайларда, ўәкилликли мәмлекет органы истиң додалаўын қалдырып, медиация тәртип-қағыйдасын әмелге асырыў ушын мүддет тайынлаўы мүмкин. Суд ҳүжжетлери ҳәм басқа органлар ҳүжжетлерин орынлаў баскышында медиация тәртип-қағыйдасы әмелге асырылған жағдайда, оны әмелге асырыў дәўиринде орынлаў исин жүргизиў тоқтатып турылады. Медиация тәртип-қағыйдасын әмелге асырыў барысында мәмлекет органының туўрыдан-туўры араласыўы қадаған етиледи.

Судта ис қозғатылғанынан кейин медиация тәртип-қағыйдасын әмелге асырыўдың өзине тән өзгешеликлери процессуал нызамшылықта белгиленеди. Суд додалаўы басқышында, даўды ўәкилликли мәмлекет органында көриў басқышында медиация тәртип-қағыйдасын әмелге асырыў барысында тәреплер тәрепинен ерисилген медиатив келисим тийисли ис қайсы суд яки ўакилликли мәмлекет органының ис жүргизиўинде болса, дәрҳал усы судқа яки ўакилликли мәмлекет органына жибериледи.

Даў медиатив келисим менен медиация тәртибинде шешилген жағдайда, орынлаў бақышынан басқа жағдайларда төленген мәмлекетлик бажы қайтарылады.

Медиация тәртип-қағыйдасы әмелге асырылып атырғанда даўа мүддетиниң өтиўи тоқтатып турылады. Медиация тәртип-қағыйдасы  30 күнлик муддет ишинде әмелге асырылады, орынлаў басқышында болса  15 күнлик мүддет ишинде әмелге асырылыўы лазым.

Медиация тәртип-қағыйдасын әмелге асырыў нәтийжелери бойынша тәреплер келип шықкан даў ямаса миннетлемелерди орынлаў шәртлери ҳәм мүддетлери ҳақкында өз-ара алтернатив қарарға ерискен жағдайда, тәреплер ортасында жазба формада медиатив келисим дүзиледи.

Медиатив келисим оны дүзген тәреплер ушын мәжбүрий күшке ийе болып, усы келисим онда нәзерде тутылган тәртипте ҳәмде мүддетлерде тәреплер тәрепинен ықтыярый рәўиште орынланады. Медиатив келисим орынланбаған жағдайда тәреплер өз ҳуқықлары қорғалыўын сорап судқа мүрәжаат етиўге ҳакылы.

Саодат КАИПНАЗАРОВА,

Қарақалпакстан Республикасы суды судьясы                  

ОЙЛАМАЙ БАСЫЛҒАН ҚӘДЕМ

Бүгинги күнде илим ҳәм техниканың раўажланыўы, жетилистирилиўи менен, алдаўшылық жынаятының да түрли көринислери көбейип кетти. Әсиресе, кейинги ўақытта көпшиликти тәшўишке салып атырган кибер жынаятшылық ақыбетинде қаншадан қанша адамлар, алданып, бул жынаят қурбанына айланбақта. Сонлықтанда, әтирапта болып атырған ўакыя ҳәдийселерге бийпәрўа болмастан, ҳәр кимниң “Сениң исиңди питкерип беремен, яки болмаса банкте, жоқары турыўшы уйымларда танысларым бар, саған кредит алып беремен, жумысқа киргиземен, мениң аўҳалым дым төмен қарыз берип тур…” Қулласы, бундай сылтаў мысаллардың изин үзбей еле даўам ете бериў мүмкин. Бирақ, өзгелердиң исенимине кирип, түрли ғарезли мәксетлер жолында оннан пайдаланыў, шахсқа материаллық зыян жеткериў -ҳәзирги күнде алдаўшылық жынаятының көриниси. Қарақалпақстан Республикасы судының жынаят ислери бойынша судлаў коллеясында өткерилген нәўбеттеги ашық суд мәжилиси де усындай алдаўшылық жынаяты менен байланыслы.

Қарақалпақстан Республикасы судының жынаят ислери бойынша судлаў коллегиясы тәрепинен ашық суд мәжилисинде төмендеги курамда басшылық етиўши усы судтың судьясы Аметов, коллегия агзалары судьялар Давлетмуратов ҳәмда Разов, судья жәрдемшиси Отарбаев хаткерлигинде, Қарақалпақстан Республикасы прокуратурасы прокуроры, судланыўшы, оның қорғаўшысы, адвокатының қатнасыўында, жынаят иси апелляция тәртибинде көрип шығылды.

Ықлас 2001-жыл Қанлыкөл районында туўылған, миллети қарақалпақ, мағлыўматы орта. Ол белгили бир кәсип-өнер ийелеўдиң орнына шуғыл иске қол урып, жаслайынан “судланған” деген тамға алды. Оның менен теңдей-қурбы қурдаслары, дослары кими жоқары оқыў орнында оқып атырған болса, кими усташылық өнерин ийелеп, ата-анасына хожалықта жақын көмекши болып жүр. Ал, Ықлас ше!? Я оқыўды, я жумысты келистире алмаған ол, өзи сыяқлы “бийталап” дос таўып, адамлардын исенимине кирип, өзин пулға мүтәж “бийшара” көрсетип, бир нешше пуқаралардың атларына мобиль телефондағы банклердиң қосымшалары арқалы ҳәр қыйлы муғдарда кредит пулларын шығартып алып, өзиниң мәслиги жолында ислетип жибереди.

Атап айтқанда, Ықлас өзгениң мүлкин ямаса мүлкке болған ҳуқықын мәлимлеме технологияларынан пайдаланып, алдаўшылық жолы менен өзлестириў арқалы жынайый жоллар менен материаллық байлық арттырыў мақсетин гөзлеп, өзиниң жынайый шериги “Т” исимли шахс пенен 2022-жылы декабрь айында пуқара “Ш”ға пул керек болып тур, сениң атыңа 3 млн 500 мың сом кредит алайық, ҳәр ай өзим төлемеймен деп, оны алдап пуқара “Ш”ның телефонына коммерциялық банктың қосымшасы арқалы оған барлық мағлыўматларды жүклеп 14 млн 210 мың сом мугдарында кредит шығарыўга ерисип, бул пулларды Хорезм ўәлаятындағы бир фирманың есап бетине өткерип, сол фирма ис жүритиўшисинен бул пуллардан 12 млн 800 мың сомын нақлап алыўга ериседи ҳәм өз мәпи жолында ислетип жиберип, кредит пулларын төлемей, сондай-ақ, пуқара “Ш”ға да бир сом берместен оның исениминен пайдаланып, оған 14 млн 210 мың сом муғдарында материаллық зыян жеткереди.

Судланыўшы өзиниң жынайый шериги “Т” исимли шахс пенен және алдаў жолы арқалы пуқара “Ш” дан басқа 3 адамға усындай онлайн кредит алып турайын деген бәне пенен атына кредит алып, оны төлеместен, өз мәпи жолында ислетип жибереди.

Солай етип, судланыўшы Ықлас жоқарыдағы өзиниң ис-ҳәрекети менен Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 168-статьясы 3-бөлиминиң «б,г» бәнтлеринде көрсетилген жынаятты қасттан ислегенликте айыплы деп табылған.

Ис бойынша судланыўшы өзиниң шаңарақлық жағдайын, алдын судланбағанын, жас шаңарақ екенлигин, жеткерилген зыянлар толық қапланғанлығын итибарға алып жеңиллик қолланыўды сорап, судқа апелляциялық шағым арзасын жазады.

Қарақалпақстан Республикасы судының жынаят ислери бойынша судлаў коллегиясы ис бойынша топланған дәлиллерди тексерип, оларға баҳа берип суд ҳүкминиң судланыўшы Ықласқа қараған тәрепине өзгерис киритиўди лазым тапты ҳәм уйғарды.

Судланыўшы Ықлас Өзбекстан Республикасы жынаят кодексиниң 168-статьясы 3-бөлиминиң «б,г» бәнтлеринде көрсетилген жынаятты ислегенликте айыплы деп табылып, оған ис ҳақысының 10 пайызын мәмлекет пайдасына услап қалған ҳалда 3 жыл мүддетке дүзетиў ислери жазасы тайынланып, суд залынан азат етилди.

Ықластың жазасы жеңилрегине алмастырылғанлығы бул оны жуўапкершиликтен толық азат етилди дегени емес, ал жәмийеттен айырып тасламаған ҳалда мийнетке дүзетиў, дурыс жолды таңлап, ҳадал жасаўына және бир мүмкиншилик.

Солай екен, ойланбай басылған ҳәр бир қәдем келешек ушын қәўипли тосық болыўы мүмкин. Жынаятқа жаза бар екенлигин умытпаң!

Алишер АМЕТОВ,
Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы

НЫЗАМСЫЗ БОСАТЫЛҒАН ХЫЗМЕТКЕР ЖУМЫС ОРНЫНА ҚАЙТА ТИКЛЕНДИ

Пуқаралық ислери бойынша Қоңырат районлар аралық судының 2023-жыл 7-ноябрьдеги орынлаў ҳүжжети тийкарында пуқара С.Муратовты Шоманай районы Мектепке шекемги ҳǝм мектеп билимлендириўи бɵлиминдеги алдынғы жумыс орнына теңлестирилген орынға тиклеў белгиленген.

Нызамшылыққа бола жумысқа тиклеў ҳǝм мийнет ҳақыны ɵндириў ҳаққындағы судлардың орынлаў ҳүжжетлери Бюро уйымларына усынылмастан алдын жумыс бериўши шɵлкемге тапсырылыўы кереклиги қатаң белгилеп қойылған. Сол себепли, пуқара С.Муратов суд ҳүжжетиниң орынланыўын сорап, Шоманай районы Мектепке шекемги ҳǝм мектеп билимлендириўи бɵлимине тапсырған. Бɵлим тәрепинен суд қарарының орынланыўын тǝмийинлемегенинен соң пуқара Бюроның Шоманай районлық бɵлимине мүрǝжат еткен ҳǝм орынлаў ҳǝрекетлерине кирисилген.

Бɵлимниӊ мǝмлекетлик орынлаўшысы Шоманай районы Мектепке шекемги ҳǝм мектеп билимлендириўи бɵлиминиӊ баслығына суд қарарының орынланыўы кереклиги, оны орынламаўдың ақыбетлери ҳаққында ескертилген. Соныӊ нәтийжесинде Шоманай районы Мектепке шекемги ҳǝм мектеп билимлендириўи бɵлими баслығының 2024-жыл 8-апрельдеги буйрығы тийкарында пуқара С.Муратов ɵзиниң алдынғы лаўазымына теңлестирилген жумыс орнына қайта тикленди.

ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ РАЎАЖЛАНЫЎ БАСҚЫШЛАРЫ

Қарақалпақстан Республикасының ҳәзирги Конституциясы 1993-жыл 9-апрель күни қабыл етилгени бәршемизге мәлим. Лекин бул Конституцияның жойбары оннан 2-3 жыл алдын, яғный 1990-жылдан баслап исленгени ҳаққында көпшиликтиң хабары болмаса керек.

1991-жыл 31-августта Өзбекстан Республикасы өзиниң ғәрезсизлигин жәриялады ҳәм 1992-жыл 8-декабрьде оның жаңа Конституциясы қабыл етилди. Мине, усы тарийхый ўақыялардан кейин Қарақалпақстан Республикасында да жаңа конституцияның жойбары үстинде ислеў әдеўир көтериңкилик пенен ҳәўиж алды. Нәтийжеде 1993-жыл февраль айында болып өткен конституциялық комиссияның гезектеги мәжилисинде конституцияның жойбары қаралып шығылды ҳәм жойбар Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Совети Президиумына усынылды. Президиум Конституцияның жойбары бойынша 1993-жыл 1-мартта қарар қабыл етти ҳәм оған тийкар жойбар ғалаба хабар қуралларында 1993-жыл
7-мартта жәрия етилди.

Конституцияның жойбары ғалаба хабар қуралларында жарық көрген күннен баслап оны улыўма халықлық додалаў басланып кетти. Жойбарды додалаўға пуқаралар, жәмийетлик бирлеспелер ҳәм мәмлекетлик уйымлар белсене қатнасты. Буның нәтийжесинде Конституцияның жойбары бойынша конституциялық комиссияға 450 ден аслам, ал ғалаба хабар қуралларына 1000 нан аслам пикирлер ҳәм ҳәр түрли усыныслар келип түскен.

Солай етип, 1993-жылы 9-апрельде Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Советиниң XII-шақырық 12-сессиясында Қарақалпақстан Республикасының Конституциясы қабыл етилди. Тийкарғы нызамымыз болған Конституция да жәмийетимизде соңғы жыллар даўамында жүз берип атырған өзгерислерди ҳәм заман талапларын итибарға алған ҳалда раўажланып, жетилисип бармақта.

Өзгерислерге тоқталып өтетуғын болсақ, Конституциямызға

1) 1994-жылы 26-февральда Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Советиниң XII-шақырық 15-сессиясында,

2) 1995-жылы 31-октябрьде Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң I-шақырық 4-сессиясында,

3) 1997-жылы 15-декабрьде Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң I-шақырық 13-сессиясында,

4) 2003-жылы 12-ноябрьде Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң II-шақырық 12-сессиясында,

5) 2014 жыл 27 июньда Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң IV-шақырық 15-сессиясында,

6) 2019-жыл 29-июньда Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң V-шақырық 26-сессиясында,

7) 2019-жыл 16-декабрьде Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң V-шақырық 29-сессиясында,

8) 2021-жыл 12-февральда Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң VI-шақырық 15-сессиясында қосымшалар ҳəм өзгерислер киргизилген.

Соңғы өзгерис ҳәм қосымшалар менен Конституциямыз (қабыл етилген ўақытта 6 бөлим, 25 бап, 116 статьядан ибарат болған) ҳәзирги ўақытта 6 бөлим, 26 бап, 121 статьядан ибарат.

Өзгерислерден 1997-жылы 15-декабрьдеги нызам менен Конституцияға Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң Президиумының ўәкилликлерин белгилеп бериўши 19-бап (84, 85-статьялар), Қарақалпақстан Республикасы Министрлер Кеңеси Баслығының ўәкилликлери ҳаққындағы 88-статья қосымша етип киргизилгенин, ал 2003-жылы 12-ноябрьдеги нызам менен улыўма юрисдикция судларының қәнийгелисиўине байланыслы Қарақалпақстан Республикасы судларының ўәкилликлерине, олардың баслықлары ҳәм судьяларын сайлаў, тайынлаў ҳәм лаўазымынан босатыўға байланыслы Конституцияның 68, 75, 81, 101-105-статьяларына өзгерис ҳәм қосымшалар киргизилгенин, 2014-жыл
17-июньдағы нызам менен Жоқарғы кеӊес баслығыныӊ ўәкилликлерине, 2021-жыл 12-февральдағы нызам менен суд системасына байланыслы өзгерис ҳәм қосымшалар киргизилгенин атап өтиў орынлы.

Атап айтқанда, 2021-жыл 12-февральдағы нызам менен киргизилген өзгерислерге көре, Конституциямыздың 101-статьясы төмендеги редакцияда баян етилди: «Қарақалпақстан Республикасының суд системасы Қарақалпақстан Республикасы суды, Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик суды, пуқаралық ислери бойынша районлараралық, районлық (қалалық) судлары, жынаят ислери бойынша районлық ҳәм қалалық судлары, районлараралық, районлық (қалалық) экономикалық судлары ҳәм де районлараралық ҳәкимшилик судларынан ибарат».

Сондай-ақ, Конституциямыздың 102-статьясына өзгерис киргизилип, онда Қарақалпақстан Республикасы суды пуқаралық, жынаят ҳәм экономикалық судлаў ислерин жүргизиў саласында жоқары суд ҳәкимияты уйымы болып табылатуғыны белгиленген болса, Конституцияның 103 ҳәм 104-статьяларында орын алған Қарақалпақстан Республикасы жынаят ислери бойынша суды ҳәм Қарақалпақстан Республикасы экономикалық судына тийисли нормалар шығарып тасланды.

Жуўмақлап айтқанда, Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы жоқары дәрежедеги нызам сыпатында мәмлекетимиз келбетин, оның социаллық, экономикалык, сиясий дүзимин, басқарыўдың демократиялық принциплерин, жәмийет раўажланыўының стратегиялық бағдарларын, пуқаралардың ҳуқық ҳәм еркинликлери кепилленгенлигин ҳәм де руўхый қәдириятларымыз тийкарларын беккемлеп береди.

Еркин УТЕНИЯЗОВ,

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                                                              

ЖАҢА КОНСТИТУЦИЯДА ЖЕКЕ МҮЛКТИҢ ҚОЛҚАТЫЛМАСЛЫҒЫ КЕПИЛЛИКЛЕРИ  

Президентимиздиң 2022-жыл 24-август күнги «Мүлк ҳуқықының қолқатылмаслығын исенимли қорғаў, мүлкий қатнасықларға тийкарсыз аралсыўға жол қоймаслық, жеке мүлктиң капиталласыў дәрежесин асырыў ис-иләжлары ҳаққында»ғы пәрманына кѳре, жеке мүлкке ийелик етиў, оннан пайдаланыў ҳәм оны басқарыў ҳуқықын тиккелей яки қыялий шеклеўди нәзерде тутыўшы, мүлкий қатнасықларда базар экономикасы принциплерин толық енгизиўге тосқынлық қылыўшы тәртиплер, талаплар ҳәм шеклеўлер бийкар етилиўи кѳзде тутылған.

Атап айтқанда, турар жайға болған мүлкий ҳуқықларды әмелге асырыў тараўында:

– Турар жайға қарата мүлкий ҳуқықларға яки турар жай мүлкдары менен ағайыншилик байланысларына ийе болған шахсларды усы турар жайдан турақлы дизимнен шығарыў ушын олардың разылығын алыў (бунда тәреплердиң ортасында басқаша келисиў дузилген ҳалатлардан тысқары);

-суд тәрепинен турар жайға қарата инсаплы ийелеўши деп табылған физикалық шахстың усы турар жайға ѳған қарата мүлк ҳуқықы мәмлекетлик дизимнен ѳткизилгенинен баслап үш жыл откеннен соң натура кѳринисинде талап етип алыў;

-физикалық ҳәм юридик шахсларға мүлк ҳуқықы менен тийисли болған қурылыс ҳәм имаратлар, транспорт қуралларынан пайдаланыў тараўында мүлкий ҳуқықлардың пайда болыўы ушын тийкар болған ҳәкимшилик ҳүжжетлерди усы ҳүжжетти қабыл еткен яки жоқары турыўшы ҳәкимшилик орган ҳәм лаўазымлы шахслар тәрепинен, атап айтқанда прокурор протести тийкарында бийкар етиў жолы менен ҳуқықларын қысқартыў (буннан усы ҳүжжетлерди суд тәрепинен бийкар етиў яки ҳақыйқый емес деб табыў ҳалатлары тысқары) бийкар етилди.

Буннан тысқары, Конституциялық реформалар процессинде жеке мүлк қолқатылмаслығы менен байланыслы қатар кағыйдалар исенимли кепиллик сыпатында белгиленди. Атап айтқанда, Ѳзбекстан Республикасы жаңа редакциясындағы Конституцияның 41-статясында Ҳәр бир шахс мүлкдар болыўға ҳақылы екенлиги, банк операцияларының, аманатларының ҳәм есап-бетлериниң сыр сақланыўы ҳәм де мийрас ҳуқықы нызам менен кепилленеди, 65-статьясында пуқаралар пәраўанлығын асырыўға қаратылған Өзбекстан экономикасының тийкарын ҳәр қыйлы түрдеги мүлк қурайтуғынлығы ҳаққындағы нормаларының беккемленгенлиги жеке мүлк ҳәм мүлкдарлар ҳуқықларының әмелге асырылыўы, мәплерине әмел қылыўының тәмийинлениўинде әҳмийетлик тийкар болды. Мәмлекет базар қатнасықларын раўажландырыў ҳәм ҳадал бәсеки ушын шараятлар жаратады, тутыныўшылардың ҳуқықлары үстинлигин есапқа алған ҳалда экономикалық искерлик, исбилерменлик ҳәм мийнет етиў еркинлигине кепиллик береди.

Өзбекстан Республикасында барлық мүлк түрлериниң тең ҳуқықлылығы ҳәм ҳуқықый жақтан қорғалыўы тәмийинленеди.

Жеке мүлкке қол қатылмайды. Мүлк ийеси өз мал-мүлкинен нызамда нәзерде тутылған жағдайлардан ҳәм тәртиптен тысқары ҳәм де судтың шешимине тийкарланбаған ҳалда айырылыўы мүмкин емеслиги ҳаққындагы нормалардың тийкарғы Нызамымызда сәўлелениўи келешекте ҳалықтың турмыс тәризин жақсылаў, мәмлекетимизде исбилерменлик искерлигин жәнеде коллап-қуўатлаў, мүлкшилик қатнасықларын ҳуқыйқый тәрептен кепиллик бериў, жеке мүлктиң қолқатылмаслығын күшейтириўге түртки болады.

Бахтияр ТӨРЕБАЕВ,

Пуқаралық ислери бойынша Шымбай районлараралық суды баслығы           

КОНСТИТУЦИЯМЫЗДЫҢ ТУРМЫСЫМЫЗДАҒЫ ОРНЫ ҲӘМ ӘҲМИЙЕТИ АТАП ӨТИЛДИ

Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы қабыл етилгенине 31 жыл толыў мүнәсибети менен Қарақалпақстан Республикасы юридика техникумында ушырасыў болып өтти.

Онда Өзбекстан Халық демократиялық партиясы Қарақалпақстан Республикалық Кеңесиниң баслығы, Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңеси депутаты, ӨзХДП фракциясы баслығы Халилла Ешимбетов, Қарақалпақстан Республикасы Әдиллик министриниң орынбасары Амангелди Пренов, Қарақалпақстан Республикасы Судының судьясы Алишер Аметовлар шығып сөйлеп, Конституцияның ҳәр бир статьясында пуқаралардың мәпин ҳәм нызамлы ҳуқықларын тәмийинлеў бүгинги ҳәм келешек әўладлар алдындағы жоқары  жуўапкершиликти нәзерде  тутатуғын  нормалар белгилеп қойылғанлығын атап өтти.

Ушырасыў  даўамында қатнасыўшылар Конституциямыздың мазмун-мәниси, турмысымыздағы орны ҳәм әҳмийети ҳаққында кең түрде мағлыўматқа ийе болды ҳәм өзлерин қызықтырған сораўларға жуўап алды.

ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫ ҚАБЫЛ ЕТИЛГЕНИНЕ 31 ЖЫЛ ТОЛЫЎЫ МҮНӘСИБЕТИ МЕНЕН ИЛИМИЙ-ӘМЕЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ БОЛЫП ӨТТИ

Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университетинде Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы қабыл етилгенлигине 31 жыл толыўы мүнәсибети менен “Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы – инсан ҳәм пуқаралар ҳуқық ҳәм еркинликлериниң ҳуқықый негизи” атамасында республикалық илимий-әмелий конференция өткерилди.

Онда Қарақалпақстан Республикасы суды баслығының орынбасары Б.Қытайбеков, Қарақалпақстан Республикасы прокуратурасы, Әдиллик министрлиги ҳәм сиясий партия ўәкиллери, юридика факултети профессор-оқытыўшылары ҳәм студент-жаслар қатнасты. Конференцияны университеттиң илимий ислер ҳәм инновациялар бойынша проректоры И.Турдымамбетов ашты ҳәм алып барды.

Конференцияда сөзге шыққанлар, Конституция мәмлекеттиң тийкарғы нызамы болып, ҳәр бир мәмлекеттиң келешеги усы ҳүжжетте өз сәўлелениўин тапқанлығын айтып, конференция жумысларына табыслар тиледи. Сондай-ақ, Қарақалпақстан Республикасының Конституциясының қабыл етилиў тарийхы, халқымыздың мәплери ҳәм ҳуқықларын қорғаўдағы, инсанның мийнет етиў, билим алыў ҳәм жеке өмириндеги ҳуқықлары ҳаққында кең түрде мағлыўмат берди.

2024-ЖЫЛДЫӉ 1-ШЕРЕГИ ДАЎАМЫНДА ҲӘКИМШИЛИК СУДЛАР ТӘРЕПИНЕН МӘМЛЕКЕТЛИК УЙЫМЛАР ҲӘМ ШӨЛКЕМЛЕР ТӘРЕПИНЕН ШЫҒАРЫЛҒАН АЙРЫМ ҚАРАРЛАР ҲАҚЫЙҚЫЙ ЕМЕС ДЕП ТАБЫЛДЫ

Ҳәр ким өзиниӊ бузылған ҳуқықларын ҳәм нызам менен қорғалатуғын мәплерин қорғаў ушын ҳәкимшилик судларына мүрәжат етиўге ҳақылы.

Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлары тәрепинен мәмлекетимизде жеке мүлктиң исенимли қорғалыўын тәмийинлеў, ҳәр қандай мүлктиң қол қатылмаслығын ҳәм жер қатнасықларын тәртипке салыўға қаратылған социаллық-экономикалық реформаларды жедел әмелге асырыў, халықтың ҳәм исбилерменлик субъектлериниң мәмлекетке болған исенимин еледе беккемлеў, әдил судлаўды әмелге асырыў, пуқаралардың ҳуқық ҳәм еркинликлерин қорғаў бағдарында бир қанша кең көлемли ислер ҳәм илажлер әмелге асырылып келинбекте.

Атап айтқанда, 2024-жылдыӊ 1-шереги даўамында Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлар тәрепинен жәми 225 ғалабалық-ҳуқықый қатнасықлардан келип шығатуғын ислер көрилип, соннан 107 ис бойынша яғный 47,5 пайыз арза бериўшилердиң мүрәжатлери қанаатлантырылып, олардыӊ бузылған ҳуқықлары тикленген болса, 92 ис бойынша яғный 40,9 пайыз мүрәжат етиўшилердиң арзалары қанаатлантырылмастан қалдырылған, 3 ис яғный 1,3 пайызы көрилместен қалдырылған ҳәм 23 ис яғный 10,2 пайызы өндиристен қысқартылған.

Усы дәўир даўамында Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлары тәрепинен көрип шығылған 225 ислерден 220 яғный 97,8 пайызын мәмлекетлик уйымлары ҳәм шөлкемлери, олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ нызамға қайшы шығарылған қарарларын ҳақыйқый емес табыў ҳәм олардыӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы ислерди қурап, соннан 107 ис яғный 48,6 пайызы бойынша киритилген талаплар қанаатлантырылған.

Соннан, район ҳәм қала ҳәкимлериниӊ қарарларын ҳақыйқый емес ҳәмде олардыӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 32 ис көрилип, солардан 8 ис яғный 25,0 пайызы бойынша физикалық ҳәм юридикалық шахслардыӊ мүрәжатлери қанаатлантырылып, олардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген болса, 14 ис яғный 43,7 пайыз бойынша усынылған талаплар тийкарсыз болғанлығы себепли арзалар қанаатландырылмастан қалдырылған.

Сондай-ақ, усы дәўир даўамында Бюджеттен тысқары пенсия фондыныӊ пуқараларға пенсия тайынлаў менен байланыслы қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 97 ис көрилип, солардан 85 ис яғный 87,6 пайызы бойынша пуқаралардыӊ мүрәжатлери қанаатлантырылып, олардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген болса, 6 ис яғный 6,2 пайыз бойынша усынылған талаплар тийкарсыз болғанлығы себепли арзалар қанаатландырылмастан қалдырылған.

Буннан тысқары, усы дәўир даўамында, Қарақалпақстан Республикасы Транспорт министрлигиниӊ қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 11 ис көрилип, соннан 1 ис яғный 9,1 пайыз мүрәжат қанаатлантырылған, Қарақалпақстан Республикасы Мәмлекетлик салық басқармасы ҳәм район (қала) Мәмлекетлик салық инспекцияларыныӊ шығарған қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 42 ис көрилип, соннан 6 ис яғный 14,3 пайыз мүрәжатлары қанаатлантырылған, Мәжбүрий орынлаў бюросы Қарақалпақстан Республикасы басқармасы ҳәм район (қала) Мәжбүрий орынлаў бюроларыныӊ шығарған қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 24 ис көрилип, соннан 5 ис яғный 20,8 пайыз мүрәжатлары қанаатлантырылып, физикалық ҳәм юридикалық шахслардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген.

Сондай-ақ, судлар тәрепинен мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлер тәрепинен қарарлар қабыл қылыўда нызам талапларына жетерли дәрежеде әмел етпегенликлери ушын усы түрдеги арзаларды көриў барысында анықланған нызам бузылыў жағдайлары жүзесинен оларға қарата жәми 117 айрықша уйғарыўлар шығарылды.

Улыўма алғанда, мәмлекетимизде пуқаралар ҳәм юридикалық шахслардың ҳуқықларын нәтийжели қорғаўда ҳәкимшилик судлардың ролин күшейтириў бойынша әмелге асырылып атырған реформалар белгиленген мақсетлердиң әмелге асырылыўы ҳәмде инсан мәплериниң нәтийжели қорғалыўын тәмийинлеўге хызмет етеди.

  Амир НУРЛИПЕСОВ,

Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судыныӊ баслығы                                           

ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ 31 ЖЫЛЛЫҒЫ МҮНӘСИБЕТИ МЕНЕН УШЫРАСЫЎ БОЛЫП ӨТТИ

Быйыл Қарақалпақстан Республикасы Конституциясының қабыл етилгенине 31 жыл толды. Конституция мəмлекеттиң тийкарғы нызамы болып, ҳəр бир мəмлекеттиң келбети ҳəм келешегин белгилейди. 1993-жыл 9-апрельде қабыл етилген Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы мəмлекетимиздиң ең жоқары юридикалық күшке ийе бол­ған Тийкарғы нызам есапланады.

Сәне мүнәсибети Өзбекстан мәмлекетлик көркем өнер ҳәм мәденият институты Нөкис филиалында ушырасыў болып өтти. Оған жәмийетлик шөлкем ўәкиллери, студент-жаслар ҳәм ғалаба хабар қуралларының хызметкерлери қатнасты. Илажды Филиал директоры А.Аяпов кирис сөз бенен ашып берди ҳәм басқарып барды.

Дәслеп, Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан Республикаларының мәмлекетлик гимнлери жаңлады.

Ушырасыўда Қарақалпақстан Республикасы Прокурорының аға жәрдемшиси А.Джумамуратов­ҳәм Қарақалпақстан Республикасы суды баслығының орынбасары Б.Қтайбеков ҳәм филиал оқытыўшысы М.Шамуратовалар шығып сөйлеп, Конституциямыздың халқымыз турмысындағы әҳмийети, мәмлекетимизде алып барылып атырған кең көлемли реформалар, жаслар сиясаты ҳәм басқа да әҳмийетли өзгерислерди жүргизиўдиң тийкарғы ҳуқықый таянышы екенлигин атап өтти.

Конституция елимиз пуқараларының ерк-ықрарын өзинде сәўлелендириўши, инсан ҳуқық ҳәм еркинликлерин тәмийинлеўши, мәмлекетлик ҳәкимият уйымларының хызметин тәртипке салыўшы ҳәм жумыс алып барыў принциплерин белгилеўши ең жоқары юридикалық күшке ийе бол­ған Бас нызам есапланады.

– Ҳәр бир пуқараның нызамлы мәплери ҳәм еркинлигин тәмийнлеўде Конституция баслы ҳуқықый ҳүжжет болып табылады, – дейди Жаслар менен ислесиў, Руўхый әм ағартыўшылық ислери бойынша директор орынбасары А.Отепбергенов. – Келешек ийелери болған жасларды ана Ўатанға садық руўхында тәрбиялаўда ҳәм олардың ҳуқықый санасын асырыўда Конституциямыздың мазмун-әҳмийетин жасар қәлбине сиңдириўдеги ийгиликли жумысларымызды еле де тереңирек даўам еттириўимиз лазым.

Илаж студент-жаслар тәрепинен таярланған концерт бағдарламасы менен даўам етти.