ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СУДЫ
ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СУДЫ
2022-жыл 20-апрель күни Қарақалпақстан Республикасы суды ҳәм Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судының басшылары тәрепинен көшпели қабыллаў өткериледи.
Қабыллаўда Беруний, Әмиўдәрья, Елликқала ҳәм Төрткүл районлары пуқараларының суд-ҳуқық тараўына байланыслы мүрәжатлары тыңланады.
Қабыллаў өткерилетуғын орын: Беруний районындағы Жаслар орайы имараты.
Қабыллаў ўақты: 20-апрель, саат 10:00 ден 13:00 ге шекем
Нөкисте Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды тәрепинен Германия халықаралық бирге ислесиў жәмийетиниң «Орайлық Азияда ҳуқықый мәмлекетшиликти раўажландырыў» регионаллық бағдарламасы (GIZ) тийкарында «Өзбекстан Республикасында Ҳәкимшилик судының жумысларын жүргизиўдиң әҳмийетли мәселелери» темасында семинар болып өтти.
Илажда Қарақалпақстан Республикасы Ҳәкимшилик судының судьялары менен суд хызметкерлери қатнасты.
Семинарда қатнасқан сырт елли экспертлер, Германия халықаралық бирге ислесиў жәмийетиниң Өзбекстан ҳәм Қазақстандағы ўәкилханасының басшысы,Берлин қаласы Ҳәкимшилик судының судьясы Йорг Пуделька, «Орайлық Азияда ҳуқықый мәмлекетшиликти раўажландырыў» жойбарының Тәжикстандағы басшысы Фолькер Штампе, GIZ жойбарының Қазақстандағы миллий координаторы Алмат Габбасов ҳәм басқалар, ҳәкимшилик судының жумысларын жүргизиўдиң әҳмийетли мәселелерине тоқтап өтти.
Онда тийкарынан, ҳәкимшилик ис жүргизиўде иске байланыслы жеткерилген зыянды өндириў ҳуқықы, Өзбекстан Республикасында Ҳәкимшилик суды ислерин жүргизиўдиң ҳәзирги жағдайы ҳәм жетилистириў перспективалары додаланды. Сондай-ақ, ҳәкимшилик ис жүргизиўде судтың белсенди роли принципи, Германияда ҳәкимшилик ис жүргизиўди тартыссыз жуўмақлаў мәселелери ҳаққында пикир-усыныслар билдирилди.
Жолға шыққанда ҳәр ким өз мәнзилине жетиў ушын асығады. Әлбетте, бунда мәнзилге қәўипсиз ҳәм исенимли, өз ўақытында жетип барыў биринши мәселе. Деген менен сиз минген автотранспорт ямаса такси хызмети менен шуғылланып киятырған шахслардың жолларда тийисли тараў ўәкиллери тәрепинен иркилип, нызамсыз ҳәрекети анықланса, бул жолаўшығада және транспорт басқарыўшысына да қолайсызлық туўдырары тәбийий.
Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодекстиң 176 – статьясы 3-бәнтине муӯапық автомобиль транспортында жолашылар тасыў искерлиги менен лицензиясыз шуғылланыў пуқараларға базалық есаплаў муғдарының 7 есеси, ал әмелдар шахсларға 30 есесине шекем жәрийма қолланыӯ белгиленген.
Деген менен ҳәзирги ӯақытта айырым транспорт басқарыӯшылары нызам талапларына бойсынбастан, арнаӯлы лицензиясыз халыққа хызмет көрсетиӯ жағдайлары ушыраспақта.
Бул бойынша Қарақалпақстан Республикасы Транспорт министрлигиниң Автомобиллерде тасыӯлар қәӯипсизлигин тәмийинлеӯди бақлаӯ бөлиминиң қала хәм районлардағы сектор инспекторлары ҳәм Жол партуль хызмети инспекторлары менен қоспа рейд иләжлары өткерилип, нызам бузыўшылық жағдайлары анықланбақта.
Усындай нызам талапларын бузған автотранспорт басқарыӯшыларына тийисли тәртипте жәрийма жазасын белгилеӯ бойынша Қарақалпақстан Республикасы Транспорт министрлигиниң имаратында көшпели суд мәжлиси болып өтти. Жынаят ислери бойынша Қараөзек районы судының судьясы Жеңис Алланиязов басшылығында өткерилген көшпели ашық суд мәжилисинде, нызам талапларын бузып автотранспорт хызмети менен шуғылланып жүрген 14 пуқараның иси бойынша тийисли нызамлы шаралар көрилди.
Дурыс, турмыс ғалма ғалы, бала-шағаны бағыў бәнеси менен нызам талапларына бойсынбай ҳәрекетлениў ўақыты келип усындай жуўапкершиликке себеп болады. «Ис қуралың саз болса, машаққатың да аз болады» дегениндей, халыққа нызамлы турде автотранспорт хызметин көрсетиў ҳәм транспорт басқарыўшылары, ҳәм жолаўшылар ушын да қәўипсиз және қолайлы.
Жеңис Алланиязов,
Жынаят ислери бойынша Қараөзек районы судының судьясы
Суд-ҳуқық тараўында әмелге асырылып атырған реформалар шеңберинде судлардың материаллық техникалық базасын беккемлеў, судья ҳәм суд хызметкерлери ушын мүнәсип жумыс шәраятларын жаратыў мәселесине айрықша итибар қаратылған. Жынаят ислери бойынша Хожели районы судының имараты реконструкцияланып пайдаланыўға тапсырылды. Итибарлы тәрепи, 1,6 млрд сум қаржы есабынан қурылыс оңлаў жумыслары алып барылған бул имаратта тараў қәнигелери ҳәм пуқаралар ушын қолайлы шәраятлар жаратылған.
Суд имаратының ашылыў салтанатында Қарақалпақтан Республикасы Жоқарғы Кеңеси баслығының орынбасары Атабек Давлетов шығып сөйлеп, Президентимиз тәрепинен судларға қаратылып атырған жоқары итибар әдил судлаўды әмелге асырыўда әҳмийетли фактор болып атырғанлын айрықша атап өтип, тараў ўәкиллерине судьялық искерлигин әмелге асырыўда ең баслысы инсан ҳуқық ҳәм еркинликлерин тәмийинлеўде әдил қарарлар қабыл етиўде табыслар тиледи. Буннан сон, сөзге шыққанлар, мәмлекетимизде суд-ҳуқық системасында әмелге асырылып атырған реформалар процессинде судларды ҳақыйқый әдалат қорғанына айландырыў бағдарында кең көлемли жумыслардың алып барылып атырғанлығын айрықша атап өтти.
Қарақалпақстан Республикасы суды баслығы ў.ў.а К.Тарихов Хожели районы ҳәкими Ж.Ермашевқа суд системасының материаллық тәмийнатын жақсылаўға қосқан баҳалы үлеси ушын миннетдаршылығын билдирди ҳәм имәраттың өз мүддетинде сыпатлы реконструкциясын тәмийнлеген «Сапсан Авто Транс» ЖШЖ баслығы М.Абдаметовке өз миннедаршылығын билдирди.
1,6 млрд сум қаржы есабынан қурылыс реконструкция жумыслары алып барылған бул суд имаратында судлар ушын белгиленген тәртип бойынша ҳәкимшилик бөлмелери, суд заллары, прокурор бөлмеси, архив, сондай-ақ, хызметкерлер ушын да имканиятлар жаратылған. Имаратта видеоконференция тәризинде байланысыў мүмкиншилиги де бар. Бул болса аралықтан турып суд ислерин алып барыўда жүдә қолайлы. Мийманлар имаратта жаратылған имканиятлар, суд процесслерине енгизилип атырған заманагөй технологиялар ҳәм олардан пайдаланыў имканиятлары менен жақыннан танысты.
Сондай-ақ, суд имаратында орнатылған инфокиоск арқалы пуқаралар шағым арзаларын киргизиўи, суд ҳүкмлеринен нусқа алыўы ҳәм усы сыяқлы басқа имканиятлардан еркин пайдаланыўы, белгиленген суд мәжлислериниң өткерилиў ўақытларын билип алыўы мүмкин. Итибарлы тәрепи, суд қабыллаўханасы шөлкемлестирилип, ол зәрүр заманагөй үскенелер менен тәмийинленген. Бул жерде пуқаралардың мүрәжатларын қабыллаў ушын да шәраятлар жаратылған.
Дурысында да, бүгин судлардың материаллық–техникалық базасын беккемлеў бағдарында әмелге асырылып атырған реформалар пуқаралардың нызамлы ҳуқық ҳәм мәплерин, судлардың ашық ҳәм жәриялылығын тәмийинлеўге хызмет етип атыр. Мағлыўмат орнында айтыў керек, 2023-2025-жыллар даўамында және 15 суд имаратын капитал реконструкциялаў, 2 суд имаратын жаңадан қурыў режелестирилген.
Медиа майдан бүгинги күнде жедел раўажланып атырған дәўирде халықты исенимли ҳәм кепилленген информация менен тәмийинлеў әҳмийетли. Сонлықтанда, барлық тараўлар сыяқлы суд-ҳуқық тараўында да ғалаба хабар қураллары ўәкиллери менен бирге ислесиўди күшейтиў, суд искерлигиниң ашық айдынлығын тәмийинлеў, пуқаралардың нызамлы ҳуқық ҳәм мәплерин суд арқалы исенимли қорғаў бойынша нәтийжели жумыслар алып барылмақта. Қарақалпақстан Республикасы судлары тәрепинен 2022-жыл даўамында әдил судлаўды әмелге асырыўдың сапасын жақсылаў, физикалық ҳәм юридикалық шахслардың бузылған ҳуқықларын ҳәм нызамлы мәплерин суд арқалы толық тәмийинлеў бойынша тастыйықланған ҳәрекетлер бағдарламасының 5-бәнтине муўапық жергиликли ғалаба хабар қураллары ўәкиллери, журналистлер ушын шөлкемлестирилген нәўбеттеги оқыў семинары да буның айқын мысалы. Семинарда Қарақалпақстан Республикасы судларының судьялары ҳәм Қарақалпақстан Республикасы Әдиллик министрлигиниң жуўапкер қәнигелери баянат жасады.
Көпшиликке белгили, соңғы ўақытлары журналистика искерлиги текғана информация тарқатыў емес, ал халықтың санасына тәсир көрсетиў қуралына айланды. Бирақ бул процессте айырым натуўры мағлыўматлар, нызамсыз ис-ҳәрекетлер, жуўапкершиликсиз мүнәсибетте болыў жағдайлары ушырасып атыр, нәтийжеде бул информацияның ҳақыйқатлығы ҳәм объективлигин тәмийинлеў мәселесиниң итибардан шетте қалыўына алып келмекте. Әсиресе, айырым журналистлер ҳәм блогерлер тәрепинен инсан қәдир-қымбаты, абыройын сақлаў мәселесине жетерли дәрежеде итибар қаратылмай атыр.
Семинарда мине усы мәселелер сөз етилер екен, биринши нәўбетте қандай ўақыя яки ҳәдийсе бойынша материал яки мағлыўмат таярлап, оны ғалаба хабар қураллары ямаса социаллық тармақлар арқалы жәриялағанда тек бир тәреплеме емес, ал объектив ҳәм қалыс түрде оның дурыслығы ҳәм исенимлилигин тексерип кейин жәриялаў зәрүрлиги атап өтилди. Себеби, ҳәр қандай материал ямаса мақала артында бир инсан тәғдири, оның абыройы, қәдир-қымбаты, шаңарағы ҳәм жақынлары турғанлығын умытпаў лазым. Және қатаң түрде нызам шеңберинде ҳәрекет етиў керек.
Журналистлер менен ашық сәўбет көринисинде өткерилген илаж барысында коррупция жынаяты түсиниги ҳәм оған қарсы гүресиўдиң ҳуқықый тийкарлары жөнинде де кең түрде мағлыўмат берилди. Сондай-ақ, журналистлер де тараў ўәкиллерине алдағы ўақытлары бирге ислесиў бойынша өзлериниң пикир ҳәм усынысларын билдирди.
Гүлайым Ғаниева,
Қарақалпақстан Республикасы суды бас консультанты
Өзбекстан Республикасы Конституциясының 63-статьясына көре, шаңарақ жәмийеттиң тийкарғы буўыны есапланады ҳәм де жәмийет ҳәм мәмлекет қорғаўында болыў ҳуқықына ийе.
Шаңарақты қорғаў мәмлекетлик әҳмийетке ийе болған ўазыйпалардан бири болып есапланады.
Балаларды улыўмаинсаныйлық қәдириятларды ҳүрметлеў, аналықты қорғаў ҳәм балалардың ҳуқықын қорғаў ҳаққындағы халық-аралық ҳуқық қағыйдаларына садық болыў, руўхый мийрасымызды сақлаў ҳәм раўажландырыў, уллы ўатансүйиўшилик, сап ҳәм ҳадаллық руўхында тәрбиялаў ҳәм оларды социаллық пайдалы мийнетке таярлаў ата-аналардың конституциялық ҳәм инсаныйлық миннетлемеси есапланады.
1998 жыл 1 сентябрьден әмелде болған Өзбекстан Республикасының Шаңарақ кодекси шаңарақты беккемлеў, ер жетпеген балалар ҳәм мийнетке жарамсыз шаңарақ ағзаларының мәплерин қорғаўдың үстинлигин нәзерде тутады.
Бала тәрбиясы менен байланыслы тартыслардың судлар тәрепинен дурыс шешилиўи ата-аналардың ҳәм балалар ҳуқықларының қорғалыўын, ата-аналардың балаларды тәрбиялаўдағы жуўапкершилиги асырылыўын тәмийинлеўге имкәният туўдырады, ата-аналардың балалары мәплерине қарсы болған ҳуқықлардан пайдаланыўларын шеклейди, ер-жетпегенлер ҳуқықбузарлықларының алдын алыў иләжларының бири болып есапланады.
Балалар тәрбиясы менен байланыслы болған: баланың басқа-басқа турған ата-анадан қайсы бири менен бирге жасаўы; баласынан бөлек туратуғын ата ямаса ананы баласының тәрбиясында қатнасыўына қарсылығын сапластырыў; басқа шахслардың тәрбиясында болған балаларды ата-анасына қайтарыў; ата-аналық ҳуқықынан айырыў ҳәм ата-аналық ҳуқықын тиклеў; ата-аналық ҳуқықынан айырмастан балаларын алыў (ата-аналық ҳуқуқын сақлаў); баланың ата-аналық ҳуқықы шекленген ата-ана менен көрисиўи, ата-аналық ҳуқықының шеклениўин бийкарлаў, перзентликке алыўды бийкар етиў ямаса оны ҳақықый емес деп табыў ҳаққындағы ҳәм басқа тартыслар судта көриледи.
Суд басқа-басқа туратуғын ата-аналар ортасында болған олардың қайсы бири менен қайсы баласы жасаў ушын қалыўы ҳаққындағы тартысларды шешиўде Өзбекстан Республикасы Шаңарақ кодексининг 71-статьясында белгиленген ата ҳәм ананың ҳуқық ҳәм миннетлемелериниң теңлигине тийкарланған ҳалда, ер-жетпеген балалардың мәплерине ҳәм қәлеўлерине сәйкес келетуғын бийлик шығарыўы лазым. Бунда суд ата-анадан бириниң материаллық жағдайы үстинлигиниң өзи баланы оған алып бериў ушын тийкар болатуғын шәрт есапланбаслығын нәзерде тутқан ҳалда, баланың ата-анадан, аға-ини, апа-сиңлилеринен қайсы бирине байланып қалғанлығын, ата-анадан қайсы бири балаларына қарата көбирек ғамҳорлық ҳәм итибар көрсетип атырғанлығын, балалардың жасын ҳәм ата-анадан қайсы бирине кеўил қойғанлығын, ата-ананың әдеп-икрамлылық ҳәм басқа жеке пазыйлетлерин, ата-ананың ҳәр бири менен бала ортасындағы қатнасықларын, баланы тарбиялаў ҳәм оның кәмалаты ушын шәраятлар (ата-аананың мағлыўмат түри, жумыс тәртиби, материаллық ҳәм шаңарақлық жағдайы ҳәм басқалар) жаратыў имкәниятын итибарға алады.
Өзбекстан Республикасы Шаңарақ кодексининг 73-статьясына муўапық ата-аналар басқа шахслар алдында балаларды тәрбиялаўда үстинлик ҳуқықына ийе ҳәм балаларды нызамға тийкарланбаған ҳалда услап турған ҳар қандай шахстан қайтарылыўын талап етиўге ҳақылы.
Бул талабты көриўде суд баланы ата-анасына қайтарыў оның мәплерине қарсы деген жуўмаққа келсе, баланың пикирин есапқа алған ҳалда ата-ананың даўасын қанатландырмастан қалдырыўға ҳақылы.
Өзбекстан Республикасы Шаңарақ кодексининг 76-статьясына көре, баладан бөлек жасайтуғын ата ямаса ана баласы менен көрисиў, оның тәрбиясина қатнасыў ҳәм бидим алыў мәселесин шешиўде қатнасыў ҳуқықына ийе.
Ата (ана) баладан бөлек жасайтуғын ата (ана)ның ата-аналық ҳуқықларын әмелге асырыў тәртиби ҳаққында жазба рәўиште келисим дүзиўге ҳақылы.
Егер ата-ана келисе алмаса, тартыс ата-ана (ямаса олардың бири)ниң талабына тийкар суд тәрепинен қәўендерлик ҳәм әменгерлик уйымы қатнасында шешиледи.
Суд бөлек жасайтуғын ата ямаса ананың бала тәрбиясында қатнасыў тәртибин белгилейди ҳәм бала менен бирге жасайтуғын ата ямаса анаға қарсылық қөрсетпеў миннетлемесин жүклейди.
Судтың бийлигин қастан орынламаған жағдайда суд баладан бөлек жасайтуғын ата (ана)ның талабына тийкар бала мәплерин ҳәм оның пикирин есапқа алған ҳалда баланы оған алып бериў ҳаққында бийлик шығарыўы мүмкин.
Ата-аналық ҳуқықынан айырылмаған ата-аналардың, нызамға ямаса судтың бийлигине муўапық басқа шахслар ықтыярында болған балалардың тәрбиясына қарсы келетуғын жағдайларды сапластырыў ҳаққында мәселе де судлар тәрепинен усындай тәртипте шешиледи.
Шаңарақ кодексининг 80-статьясына муўапық, ата-аналық ҳуқықынан айырыў суд тәртибинде әмелге асырылады. Ата-аналық ҳуқықынан айырыў ҳаққындағы ислер ата (ана)ның (олардың орнын басыўшы шахслардың), прокурордың, сондай-ақ ер-жетпеген балалардың ҳуқықларын қорғаў миннетлемеси жүклетилген уйым ямаса мәкемелердиң (қәўендерлик ҳәм әменгерлик уйымы, ер-жетпегенлер жумыслары бойынша мәкемелераралық комиссиялар, жетим балалар ҳәм ата-ана қарамағынан айырылған балалар мәкемелери ҳәмде басқа мәкемелердиң) даўасына тийкар көриледи.
Суд әмелиятынан мысал келтиремиз.
Талапкер Д.Салиева жуўапкер А.Аңсатовқа (текстте адам атлары өзгертилген) қарата перзентин тәрбиясына алып бериў ҳаққындағы даўа арзасы менен судқа мүрәжат етип, арзасында жуўапкер А.Аңсатов пенен 2015 жылы турмыс қурғанлығын, некелерин нызамлы түрде рәсмийлестиргенлигин, орталарында 2016 жылы туўылған Айгул атлы бир перзенти барлығын, өз-ара келиспеўшиликлер себепли 2021 жыл декабрь айынан баслап бөлеклесип кеткенлигин, жуўапкер басқаға үйлениў ушын урыс жәнжел шығарып келгенлигин ҳәм өзи кеткеннен кейин ол некеден ажырасыў ушын судқа арза бергенлигин, бирақ Айгул атлы қызын өзине бермей атырғанлығын, қызы еле киши жаста екенлигин, оған ана меҳри ҳәм тәрбиясы мүтәж екенлигин көрсетип, жуўапкерден перзентин өзиниң тәрбиясына алып бериўди сораған.
Жуўапкер А.Аңсатов судта талапкердиң даўасына қарсылығын билдирген.
Суд тапсырмасына тийкар балалар ҳуқықларын қорғаў уйымлары тәрепинен тәреплердиң үйинде бала тәрбиясы ушын шараятлар жаратылғанлығы, олардың перзенти қыз бала екенлиги ҳәм оның киши жаста екенлиги, ана меҳрине ҳәм тәрбиясына мүтәжлигин итибарға алынып, Айгул атлы атлы қызын анасының тәрбиясына алып бериў мақсетке муўапықлығы ҳақкында 2022 жыл 7 январьда жуўмақ берилген.
Суд мәжлисинде педагог психолог 2016 жылы туўылған Айгул атлы жас өспирим менен сәўбетлескенлигин, ҳәзирги ўақытта оның эмоциналлық ҳалаты жақсы екенлигин, шаңарақлық қатнасықлары нормал жағдайда екенлигин, руўхый зорығыў ҳәм шаршаў ҳалатлары жоқ екенлигин, өзи қәнийге сыпатында 2016 жылы туўылған Айгул атлы қызды анасының тәрбиясында қалдырыў мақсетке муўапық болатуғынлығы ҳақкында пикир билдирген.
Өзбекстан Республикасы Шаңарақ кодексиниң 71 ҳәм 73-статьяларына көре, ата-ана өз балаларына қарата тең ҳуқық ҳәм миннетлемелерге ийе. Ата-ана өз балаларын тәрбиялаў ҳуқықына ийе ҳәм тәрбиялаўы шәрт. Ата-ана өз балаларының тәрбиясы ҳәм кәмалаты ушын жуўапкер есапланады. Олар өз балаларының ден-саўлығы, руўхый ҳәм физикалық әдеп икрамлылық кәмалаты ҳаққында ғамхорлық етиўи шәрт. Ата-ана өз балаларын тәрбиялаўда басқа барлық шахсларға қарата үстин ҳуқыққа ийе.
Жоқарыдағыларға тийкарланып судтың 2022 жыл 14 январьдағы бийлиги менен даўа қанаатландырылып, жуўапкер А.Аңсатовтан 2016 жылы туўылған Айгул атлы перзентин талапкер Д.Салиеваның тәрбиясына алып бериў белгиленген.
Суд қарары кейинги инстанцияларда озгериссиз қалдырылған.
Усы орында ата-аналарға балалар тәрбиясына ҳеш қашан бийпарық болмаўын, перзентлеримиздиң билим ҳәм тәрбиясына болған итибарды өзлигимиз ҳәм келешекке болған итибар деп билип, жас әўладқа ғамхорлық көрсетиў, саламат өсиўи, дурыс тәрбия ҳәм билим алыўын тәмийинлеў ҳәм де перзентлеримизди олар өз ата-бабаларына, өз тарийхы, Ўатаны, шаңарағы, ана тилине, миллетине садық етип камалға жеткизиў ҳәр бир ата-ананың инсаныйлық ҳәм нызам алдындығы миннети екенлигин еслеткимиз келеди.
Қарақалпақстан Республикасы
суды судьясы А.Керимбаев
Өз-ара некеде болмаған ата-анадан туўылған балаға Өзбекистан Республикасы Шаңарақ Кодексиниң 61-статьясына тийкар суд тәртибинде әкелик белгилениўи мүмкин. Әкеликти белгилеў ҳаққындағы даўа арза менен ата-ана, баланы өз қарамағында тәрбиялап атырған шахс, қәўендер яки әменгер тәрепинен берилиўи мүмкин.
Судья бундай арзаны қабыл етиўде баланың туўылғанлығы ҳаққындағы гүўалық, баланың туўылыў ҳаққындағы ПХАЖ уйымының акт жазыўы талап етип алыўы ҳәмде усы ҳүжжетлерде баланың әкеси деп анық бир шахс көрсетилген яки көрсетилмегенлигине итибар бериўи зәрүр. Егер баланың туўылганлығы ҳаққындағы ПХАЖ уйымы акт жазыўындағы анық бир шахс көрсетилген болса, бундай арза судқа судқа тийисли болмағанлығы себепли Өзбекистан Республикасы Пуқаралық процессуал кодексиниң 194-статьясына тийкар қабыл етиўден бас тартады ҳәм арза бериўшиге Өзбекистан Республикасы Шаңарақ кодексиниң 63-статьясы 2-3-бөлимлеринде белгиленген тәртипте әкелик ҳаққында қарсылық билдириўге ҳақылы екенлиги түсиндирилиўи лазым.
Әкеликти белгилеў ҳаққындағы даўа арзаны қабыл етиўде судья әкеликтиң белгилеўдиң судсыз әмелге асырылыўы имканиятларын анықлаў максетинде талапкер менен сәўбетлесиў өткизиўи, егер бундай имканият болмаса, даўа талабын тастыйыклаўшы дәлиллерди талап қылып алыўы зәрүр.
Усы категориядағы ислерди суд мәжилисинде көриўге таярлаў ўақтында тәреплер менен сәўбетлесиў өткизиў олар орталарындағы ҳақыйкый қатнасықларды үйрениў истиң ҳақыйқый жағдайларын анықлаўға жәрдем береди.
Пуқаралық исин судқа шекем таярлаў ўақтында жуўапкердиң әкеликти тән алганлығы анықланса, суд тәрепинен Өзбекистан РеспубликасыШаңарақ Кодексиниң 61–статьясы талапларын түсиндирип, мүддет тайынлайды ҳәм бул мүддет даўамында тәреплер тәрепинен әкеликти белгилеў ҳаққындағы акт жазыўы тийкарында жазылған баланың туўылғанлығы ҳаққындағы гүўалығы судқа усынылады. Бундай жағдайларда пукаралық иси Өзбекистан Республикасы Пуқаралық процессуал кодексиниң 124–статьясы 3-бөлимине тийкар ис жүргизиўден қысқартылады. Пуқаралық процессуал кодексиниң 12–статьясына тийкар әкеликти белгилеў бойынша пуқаралық ислер жабық суд мәжлисинде көриледи.
Усы категориядағы ислерди көриўде суд, ата-ана ҳәм балалар ортасындағы өз-ара ҳуқық ҳәм миннетлемелери перзент дуньяға келиўименен пайда болыўын есапқа алган ҳалда, баланың туўылыўына шекем ҳәм бала туўылганыдан кейинги ата-ананың өз-ара қатнасықларын, баланың келип шығыўын анықлаўы зәрүр.
Баланың анасының жуўапкер менен бирге жасағанлығы, улыўмалық рўзғар жүргизгенлиги, өз-ара ерли-зайыплы қатнасықларда болғанлығы, бала туўылғаннан соң жуўапкердиң баланы тән алғанлығы, балаға итибар ҳәм ғамхорлық көрсеткени усы шахс баланың әкеси екенлигин тастыйықлаўшы ҳалатлардан болып есапланады. Бала туўылганға шекем тәреплердиң биргежасаўы ҳәм улыўмалық руўзгершилик жүргизгенлиги тоқтатылыўы даўа талабын қанаатландырмастан қалдырыўға тийкар болмайды. Сондай-ақ, ҳәмла пайда болыў дәўиринде тәреплердиң биргеликте жасағанлықлары яки өз-арақатнасықта болғанлықлары суд тәрепинен тексерилиўи ҳәм басқа дәлиллер менен салыстырып, баҳа берилиўи лазым.
Буннан тысқары, басқа дәлиллер менен биргеликте, суд адам ДНКсы бойынша суд-биологиялық экспертизасы жуўмағы ҳәм ҳәр бир ис бойынша ҳуқықый баҳа бериўи лазым.
Суд тәрепинен жуўапкердиң баланың әкеси екенлиги ҳаққында яки талапкердиң талабын қанаатландырмастан қалдырыў ҳаққында асығыслық жуўмаққа келиўдиң алдын алыў мақсетинде суд медициналық экспертизасы яки адам ДНКсы суд- биологиялық экспертизасын тайынлаў мақсетке муўапық.
Әкеликти белгилеў ҳаққындағы даўа қанаатландырылғанда, суд бийликтиң жуўмақлаўшы бөлиминде баланың әкеси ҳаққындағы мағлыўматлар толық ҳәм анық көрсетилиўи шәрт. Себеби судтың бийлиги ПХАЖ бөлиминде акт жазыўында дизимге алыўга тийкар болады.
Саодат Каипназарова,
Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы
Республикамызда инвестиция ҳәм исбилерменлик орталығын жақсылаўға, жергиликли ҳәм шет ел инвесторларының мәплерин қорғаў ҳәмде оларға жеңилликлер бериў барысындағы ҳуқықый механизмлерди жетилистириўге қаратылған ис-иләжлар даўам етип келмекте.
Әсиресе, Ѳзбекстан Республикасы Президенти тәрепинен бул тараўға айрықша итибар қаратып келинбекте.
Атап айтқанда, ѳткен жылы Президентимиз басшылығында республикамызда инвестиция орталығын жақсылаў, исбилерменлердиң машқала ҳәм усынысларын тиккелей үйрениў ҳәм де исбилерменликти раўажландырыўдың тийкарғы жѳнелислерин белгилеп алыў мақсетинде исбилерменлер менен ашық сәўбетлесиў ѳткерилип, ушырасыўда алдағы ўақытлары орынланыўы лазым бир қанша ўазыйпалар белгиленген еди.
Усы ўазыйпалардың орынланыўын тәмийинлеў мақсетинде
2021-жылдың 02-ноябрь күни Ѳзбекстан Республикасы Президентиниң “Жергиликли ҳәм шет ел инвесторлары тәрепинен салықларды тѳлеўди кешиктириў механизлерин жетилистириў туўрысында”ғы
ПҚ-5274-санлы қарары қабыл етилди.
Қарарда 2022-жылдың 1-январынан баслап исбилерменлик субъектлерине (буннан мәмлекет үлеси 50 пайыздан жоқары болған кәрханалар, жер астынан пайдаланыўшылар ҳәм акциз салығына тартылыўшы ѳним ислеп шығарыўшылар тысқары) улыўма майданы 1 000 квадрат метрден артық болған жер участкаларына ҳәм (яки) имәрат ҳәм қурылмаларға қарата мүлк ҳуқықын қолға кириткенде мал-мүлк салығы ҳәм жер салығы бойынша есапланған салықларды тѳлеўди алты ай мүддетке кешиктириў ҳуқықы берилиўи, бунда кешиктирилген салықлар суммасы мәмлекетлик дизимнен ѳткерилген жер уачсткалары, имәрат ҳәм қурылмалар қунынан келип шығып есапланған салықлар муғдарында белгиленди.
Қарарда белгиленген усы ҳуқықый нормаларды қоллаў бойынша тәртиплер белгиленди.
Яғный, бунда салықларды тѳлеўди кешиктириў ҳуқықы жер участкалары, имәрат ҳәм қурылмаларға болған мүлк ҳуқықы мәмлекетлик дизимнен ѳткерилген күннен баслап үш ай мүддет ишинде мәмлекетлик салық хызмети органларын хабардар қылған ҳәм оның тѳлениўин тәмийинлеў (гиреў) талап етилмеген жағдайда әмелге асырылыўы белгиленди.
Сондай-ақ, салықларды тѳлеўди кешиктириўдиң әмел қылыўы мүддети мәмлекетлик салық хызмети органларына белгиленген тәртипте хабарнама жиберилген күннен баслап есапланады ҳәм де оның тамамланған сәнесинен баслап кешиктирилген салық суммасы есапланған пайызлар менен бирге тең үлеслерде бир жыл даўамында тѳлеп бериледи. Бунда салық тѳлеў мүддетлерин ѳзгертириў мүмкиншилигин бериўден пайдаланғанлығы ушын пайызлар салықлар кешиктирилген сәнеден баслап Орайлық банк тийкарғы ставкасының 50 пайызы муғдарында есапланады.
Соның менен бирге, жер участкасы ҳәм (яки) имәрат ҳәм қурылмалар салық тѳлемлерин кешиктириў мүддети даўамында реалдизация қылынған яки ижараға берилген жағдайда мал-мүлк салығы ҳәм жер салығы бойынша кешиктириў мүддети даўамында есапланған салық суммасы толық муғдарда ѳндириледи.
Буннан тысқары, салық нызамшылығын бузыў қәўипи жоқары болған салық тѳлеўшилер топарына киритилген исбилерменлик субъектлерине салықларды тѳлеўди кешиктириў берилмейди.
Бул жерде соған да тоқталып ѳтиў лазым болады, яғный салық нызамшылығын бузыў қәўипи жоқары исбилерменлик субъектлерин анықлаў бойынша да арнаўлы механизм ислеп шығылған болып, Ѳзбекстан Республикасы Президентиниң 2018-жыл 27-июлдағы
ПВ-5490-санлы “Исбилерменлик субъектлериниң ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў системасын жәнеде жетилистириў ис-иләжлары туўрысында”ғы Пәрманына муўапық мәмлекетлик салық хызмети органларында салыққа байланыслы ҳуқықбузарлық қәўипин анализлеў системасы енгизилиў белгиленип, Пәрманның орынланыўын тәмийинлеў мақсетинде Ѳзбекстан Республикасы Әдиллик министрлигинен 2018-жылдың 5-октябринде 3075-сан менен дизимге алынған Ѳзбекстан Республикасы Мәмлекетлик салық комитетиниң 2018-жыл 29-августтағы 2018-68-саны қарары менен “Мәмлекетлик салық хызмети органларында салыққа байланыслы ҳуқықбузарлық қәўипин анализлеў системасын енгизиў тәртиби туўрысындағы Реже”си тастыйықланған.
Усы Режеге муўапық мәмлекетлик салық хызмети органлары тәрепинен салыққа байланыслы ҳуқықбузарлық сәдир етиў қәўипи жоқары болған исбилерменлик субъектлери дизими дәстүр арқалы қәлиплестирилиўи белгиленген еди.
Демек, пикирлеўимизше исбилерменлик субъектлерине салықларды тѳлеўди кешиктириў бериўде усы Реже талапларынан келип шыққан ҳалда ис тутылыўы лазым болады.
Сондай-ақ, қарарда нәзерде тутылған салықларды тѳлеўди кешиктириў мүддети тамамланғаннан соң исбилерменлик субъектлерине салықларды кешиктириў яки бѳлип-бѳлип тѳлеў жүзесинен белгиленген тәртипте жергиликли ҳәкимият органларына мүрәжат қылыў ҳуқықы сақланып қалыўы белгиленди.
Жуўмақлап айтқанда, қарардың қабыл қылыныўынан тийкарғы мақсет жергиликли инвесторларға ҳәм шет ел инвесторларына зәрүр болған исбилерменлик орталығын жаратыў ҳәм әлбетте бул арқалы елимиздиң экономикасын раўажландырыў болып табылады.
Гүлистан Ешназарова,
Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы
Кредитор «А» Акционерлик коммерциялық банки судқа арза менен мүрәжат етип қарыздар «S.M.M» ЖШЖин банкротлықтың улыўмаластырылған процедурасы бойынша банкрот деп табыўды сораған.
Биринши инстанция судының 2021 жыл 29 ноябрь күнги уйғарыўы менен «S.M.M» ЖШЖниң лаўазымлы шахслары қарсысына Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 167-статьясының үшинши бөлими «а» бәнди, 228-статьясының биринши бөлими менен жынаятлы ис қозғатылғанлығы анықланған ҳәм ис өндиристен тоқтатылған.
Уйғарыўға наразы болып кредитор «А» Акционерлик коммерциялық банки апелляциялық тәртибинде арза берген.
Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуал кодексиниң
101-статьясының 1-бәндине тийкар исти Өзбекстан Республикасы Конституциялық суды, пуқаралық ислери бойынша суд, жынаят ислери бойынша суд, ҳәкимшилик суд яки экономикалық суд тәрепинен көрилип атырған басқа ис яки мәселе жүзесинен, сондай-ақ тергеў ҳәрекетлери алып барылып атырған ис бойынша қарар қабыл қылынғанға шекем көриў мүмкин болмағанда суд исти өндиристен тоқтатып турыўы шәрт.
Экономикалық процессуал кодексиниң 103-статьясының 1-бәндине тийкар ис өндиристен усы Кодекстиң 101-статьясы 1-бәндинде нәзерде тутылған жағдайларда-тийисли судтың суд ҳүжжети нызамлы күшине киргенге яки тергеў ҳәрекетлери тамамланғанға шекем тоқтатылады.
Өзбекстан Республикасы Жоқары суды Пленумының 2019 жыл 24 май күнги “Биринши инстанция суды тәрепинен экономикалық процессуал нызам нормаларын қоллаўдың айырым мәселелери ҳаққында”ғы 13-санлы қарарының 19-бәндиниң екинши хатбасысында исти өндиристен тоқтатып турыў тийкарлары Экономикалық процессуал кодексиниң 101 ҳәм 102-статьяларында нәзерде тутылғанлығы, бунда суд Экономикалық процессуал кодексиниң 102-статьясында белгиленген тийкарлар бойынша исти өзиниң басламасы менен яки тәреплердиң илтимаснамасына көре тоқтатыўға ҳақылы екенлиги ҳәм Экономикалық процессуал кодексиниң 101-статьясында нәзерде тутылған тийкарлар бойынша илтимаснама бар болыўына қарамастан, исти өндиристен тоқтатып турыўға мәжбүр екенлигин итибарға алыўы лазым екенлиги, исти өндиристен тоқтатып турыў ҳаққындағы уйғарыўда исти өндиристен тоқтатыў ушын тийкар болған жағдайлар көрсетилиўи кереклиги түсиндирилген.
Биринши инстанция суды жәмийеттиң лаўазымлы шахсларының қарсысына жынаят иси қозғатылғанлығы себепли исти өндиристен тоқтатқан болса да, бирақ уйғарыўда банкротлық исин тергеў ҳәрекетлери алып барылып атырған ис бойынша қарар қабыл қылынғанға шекем көриў мүмкин болмаўға тийкар болған жағдайларды, исти өндиристен тоқтатыў мүддетлерин көрсетпеген.
Анықланыўынша, қарыздар «S.M.M» ЖШЖниң лаўазымлы шахслары 2018 жыл 06 июнь күнги 841-санлы кредит шәртнамасына тийкар ажыратылған 16 580 000 000 сўм кредит қаржылары есабынан қурылған 5 қабатлы турақ жай имаратын қурыўда қурылыс ислери орынланғанлығы ҳаққындағы есап-фактураларға жалған мағлыўматларды киргизип, 967. 3 млн. сўмды өзлестириў ҳәм растрата жолы менен талан-тараж қылғанлығы ҳәрекетлери ушын олардың қарсысына Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 167-статьясының үшинши бөлими «а» бәнди, 228-статьясының биринши бөлими менен жынаятлы ис қозғатылған.
Апелляция инстанция суды, бул тийкарларға көре жынаят исиниң қозғатылыўы банкротлық исин мазмунан көриўге тәсир етпейди деп есаплап, уйғарыўды бийкар етиўди, апелляциялық арзаны қанаатландырыӯды лазым тапқан.
Қарақалпақстан Республикасы
судының судьясы Гаўхар Зарипова
Коррупция ҳәр қандай мәмлекет ҳәм жәмийеттиң сиясий-экономикалық раўажланыўына айтарлықтай зыян жеткизеди, мәмлекеттиң конституциялық тийкарларын ҳәм нызам үстинлигин күшсизлендиреди, ақыр ақыбет инсан ҳуқық ҳәм еркинликлериниң аяқ асты болыўына алып келеди.
Кейинги жылларда елимизде коррупцияға қарсы гүресиў, оларға имканият жаратып берип атырған себеп ҳәм жағдайлардың алдын алыў бойынша бир қатар Нызамлар ҳәм нызам асты ҳүжжетлери қабыл етилмекте.
Атап айтқанда, 2022-жылдың 12-январь күни Ѳзбекстан Республикасы Президентиниң «Коррупцияға қарсы гүресиў ислериниң нәтийжелигин рейтинг баҳалаў системасын енгизиў ис-иләжлары ҳаққында»ғы ПҚ-81-санлы қарары қабыл етилген болып, бул қарар мәмлекет органлары ҳәм шѳлкемлери, соның ишинде жергиликли атқарыўшы ҳәкимият органларының коррупцияға қарсы гүресиў барысындағы искерлигине байланыслы нәтийжежелик кѳрсеткишлерин белгилеў ҳәм оларды алдағы халықаралық стандартлар тийкарында баҳалаў системасын енгизиў мақсетинде қабыл етилди.
Қарар менен рейтинг баҳалаў Коррупцияға қарсы гүресиў агентлиги тәрепинен «E-Anticor.uz» электрон платформасы арқалы шѳкемлестирилиўи, коррупцияға қарсы гүресиў ислериниң нәтийжелилиги 0 баллдан 100 баллға шекемги рейтингте баҳаланып, искерлик нәтийжелилиги «жақсы», «қанаатландырарлы» ҳәм «қанаатландырарсыз» категорияларына ажыратылыўы белгиленди.
Буннан тысқары, рейтинг баҳлалаў нәтийжелери электрон формада есаплап шығылады ҳәм ҳәр жылы 1-мартқа шекем кең жәмәәтшилик ушын ғалаба ҳабар қуралларында жәрия етилип барылыўы, ҳәр жылы алдынғы жылдың 1-январынан баҳаланыў ѳткерилип атырған жылдың 1-январына шекем болған дәўир рейтинг баҳалаў системасын ѳз ишине алыўы ҳәм де рейтинг баҳалаў нәтийжелериниң қалыслығын тексериў мақсетинде кеминде 30 пайызы пуқаралық жәмийети институтлары ўәкиллеринен ибарат болған Рейтинг баҳалаўды ғәрезсиз әмелге асырыўшы экспертлер топары қәлиплестирилиўи белгиленген.
Гүлистан Ешназарова,
Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы