INSAN HUQÍQLARÍ HÁM SUD ǴÁREZSIZLIGI JOLÍNDAǴÍ ÁHMIYETLI QÁDEM

INSAN HUQÍQLARÍ HÁM SUD ǴÁREZSIZLIGI JOLÍNDAǴÍ ÁHMIYETLI QÁDEM

2025-jıl 9-iyunde qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikasınıń Jańa redakciyadaǵı Konstituciyası qabıl etilgenligi múnásibeti menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine sudlar jumısınıń jáne puqaralardıń huqıqları menen erkinlikleriniń kepilliklerin kúsheytiwge qaratılǵan ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı ÓRN-1067-sanlı Nızamı – mámlekettiń jańa Konstituciyasında belgilengen demokratiyalıq principlerdi huqıqıy ámeliyatqa engiziwshi tiykarǵı normativlik hújjetlerden biri bolıp esaplanadı. Bul Nızamnıń tiykarǵı maqseti – insan huqıqları, erkinlikleri hám sud ádilliginiń kepilliklerin bekkemlew, sonıń menen birge sud sistemasınıń erkinligin támiyinlew bolıp esaplanadı.

Nızamǵa insan huqıqların qorǵawǵa qaratılǵan bir qatar áhmiyetli ózgerisler kirgizildi. Atap aytqanda:

Tınıshlıq saqlaw huqıqı – gúman etiliwshi, ayıplanıwshı yamasa sudlanıwshı shaxslarǵa hár qanday basımsız jaǵdayda ózin qorǵaw imkaniyatı berildi. Olardan úndemew yamasa ózin aqlaw boyınsha tek ǵana advokat qatnasıwında soraw alınıwı belgilendi.

Ózine hám jaqın tuwısqanlarına qarsı kórsetpe beriw huqıqı – insannıń jeke qol qatılmaslıǵı hám shańaraqlıq qádiriyatlarınıń qorǵalıwı jáne de bekkemlendi.

Bul ózgerisler xalıqaralıq huqıq normalarına muwapıq insan shaxsın qorǵaw mexanizmlerin kúsheytedi.

Bul nızamnıń áhmiyetli táreplerinen jáne biri – sudyalardıń huqıqıy qorǵalıwın hám biyǵárezligin kepillewge qaratılǵan ilajlar bolıp esaplanadı. Sonnan:

Sudya tek ǵana nızamǵa tiykarlanıp qarar qabıl etedi hám iskerligi ushın jeke juwapker emes;

Sudyanı lawazımınan waqıtsha shetletiw yamasa basqa jumısqa ótkeriw tek ǵana huqıqıy tiykarda ámelge asırıladı.

Bul sudyalarǵa isenim ortalıǵın jaratıp, ádil hám qalıs qararlar qabıl etiwge xızmet etedi.

Sonday-aq, nızam menen sud dodalawlarında nızamlılıq, ashıq-aydınlıq hám teńlik principleri jáne de bekkemlendi. Barlıq shaxslar ushın huqıqıy qorǵaw kepillendi hám olar sudta óz huqıqların tolıq ámelge asırıwı ushın nızamshılıq tiykarı jaratıldı.

ÓRN-1067-sanlı Nızam tek ǵana huqıqıy normalardı belgilep qoymastan, al konstituciyalıq reformalardı turmısqa engizdi, puqaralardıń huqıqıy sanası hám mámleketke isenimin bekkemledi, sud-huqıq tarawında reformalardı institucionallıq jaqtan qollap-quwatladı.

Nızamnıń qabıl etiliwi sudlar jumısınıń ashıq-aydınlıǵın támiyinlep, insan huqıqları tarawında xalıqaralıq standartlarǵa sáykes sistema jaratıwǵa túrtki berdi.

Ózbekstan Respublikasınıń ÓRN-1067-sanlı Nızamı – insan huqıqların qorǵaw, sud erkinligi hám ádil dodalawdıń kepilliklerin kúsheytiw jolındaǵı áhmiyetli huqıqıy jetiskenlik bolıp esaplanadı. Bul Nızam – jańa Konstituciyanıń ámeliy kórinisi sıpatında huqıqıy demokratiyanı bekkemlewge xızmet etedi. Búgingi reformalar procesinde bul nızam puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıwı ushın tiykar boladı.

Rano XANPOLATOVA,

puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlar aralıq sudınıń sudyası

ADAM SAWDASI – INSAN QÁDIRINE QARATÍLǴAN SATQÍNLÍQ

Adam sawdası sonday jınayat – ol isenim arqalı ámelge asadı. Insan óz turmısın jaqsılaw úmitinde jumıs izlep jolǵa shıǵadı, biraq ayırım jaǵdaylarda isenimin paydalanǵan adamlar tárepinen aldanıp, hátteki satılıp ketiledi. Basqa adamnıń táǵdiri, erkinligi hám qádirin óz mápi ushın qurban etiwshi bul jınayat tek ǵana huqıqıy emes, al ádep-ikramlılıq tragediya bolıp tabıladı. Onıń qurbanları arasında jas qızlar, balalar, jumıssızlar, sociallıq qorǵawǵa mútáj shaxslar kópshilikti quraydı.

Adam sawdası – bul zamanagóy qullıq. Jınayatshılar aldaw, májbúrlew, qáwip salıw, payda wáde etiw sıyaqlı jollar menen insanlardı ekspluataciya etedi. Bul jınayattıń tiykarǵı kórinisleri:

-Jınısıy ekspluatatsiya;

-Májbúriy miynet;

-Ishki organlardı nızamsız alıw;

-Májbúriy neke;

-Balalardı asırap alıw nıqabı astında paydalanıw.

Bunıń artında kózge kórinbeytuǵın, biraq millionlaǵan dollar aylanatuǵın jınayıy tarmaqlar tur. Olar insan ómirin aqshaǵa aylandıradı.

Ózbekstan Respublikası bul jınayatqa qarsı gúresiwde qatań poziciyanı iyelegen. Mámleketimizde «Adam sawdasına qarsı gúresiw haqqında»ǵı Nızam qabıl etilgen, Jınayat kodeksiniń 135-statyasında adam sawdası ushın jınayıy juwapkershilik belgilengen, Adam sawdasına qarsı gúresiw hám jábirleniwshilerdi qorǵaw boyınsha uyımlararalıq komissiyalar dúzilgen, Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayat hám rayonlarda Reabilitaciya orayları jumıs alıp barmaqta, sud, prokuratura, IIO, migraciya hám miynet uyımları arasında sistemalı birge islesiw jolǵa qoyılǵan.

Sonday-aq, adam sawdasınıń aldın alıw boyınsha 2020-2024-jıllarǵa mólsherlengen Milliy háreketler rejesi qabıl etilgen bolıp, ol profilaktika, bilimlendiriw, xalıqaralıq birge islesiw, jazanıń sózsizligi sıyaqlı tiykarǵı baǵdarlardı qamtıp alǵan.

Adam sawdasınıń aldın alıwda jınayat júz bergennen keyin gúresiw emes, al jınayattıń aldın alıw – eń nátiyjeli qural. Bunıń ushın mektep hám JOOlarda oqıwshılarǵa adam sawdası haqqında maglıwmat beriw, xalıq arasında úgit-násiyat jumısların kúsheytiw, miynet migrantların huqıqıy málimleme menen támiyinlew, jumıssızlıq, kem támiyinlengenlik sıyaqlı faktorlarga qarsı sharalar kóriw, internet arqalı jumıs alıp barıp atırǵan gúmanlı usınıslardı áshkaralaw zárúr.

Jınayatshılar kóbinese jumıs tawıp beriw, sırt elde oqıw, joqarı dáramat wáde etip adamlardı aldaydı. Sol sebepli, hár bir puqara qáwip-qáterler haqqında xabardar bolıwı shárt.

Adam sawdası – insannıń qádiri, erkinligi hám huqıqına qarsı islenetuǵın jınayat. Oǵan qarsı gúresiw tek ǵana mámleketlik uyımlar emes, al hár bir shańaraq, hár bir puqara ushın da joqarı juwapkershilik degeni. Balalarımız, hayal-qızlarımız, keleshek áwlad bunday qáwip-qáterlerge dus kelmewi ushın sergeklik, bilim, isenimli maǵlıwmat hám huqıqıy qorǵaw áhmiyetli.

Mámleketimiz insan huqıqların tiykarǵı qádiriyat sıpatında belgilegen. Sol sebepli, adam sawdasına qarsı gúresiw – bul tek ǵana jaza ilajları emes, al adamgershilik, ádillik hám erkin turmıstı támiyinlew bolıp esaplanadı.

Sayora AYTNIYAZOVA,

puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlararalıq sudınıń sudyası

TURMÍSTA JÚZ BERETUǴÍN JÍNAYATLAR TÚSINIGI HÁM TÚRLERI

Kúndelikli shańaraqta islenetuǵın jınayatlar – shańaraqlıq hám jeke qatnasıqlar sheńberinde júzege keletuǵın huqıqbuzarlıqlar bolıp, olar jámiyettiń turaqlılıǵına hám shaxstıń qáwipsizligine úlken qáwip tuwdıradı. Xojalıq jınayatlar kóbinese shańaraqlıq kelispewshilikler, sociallıq-ekonomikalıq qıyınshılıqlar, jınayıy mádeniyattıń tásiri hám nızamshılıqtı jeterli dárejede bilmew sebepli júzege keledi. Bunday huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıw ushın huqıqıy úgit-násiyatlaw, sociallıq járdem hám mámleket tárepinen nızamlı ilajlar ámelge asırılıwı zárúr.

Bul maqalada turmıslıq jınayatlardıń túrleri, olardıń kelip shıǵıw sebepleri, huqıqıy aqıbetleri hám aldın alıw ilajları talqılanadı. Sonday-aq, Ózbekstan nızamshılıǵında bul baǵdarda belgilengen jaza ilajları hám bar mashqalalar dodalanadı.

Kúndelikli shańaraqlıq tarawında islenetuǵın jınayatlardıń kriminologiyalıq sıpatlaması ózine tán túrde quramalı bolıp esaplanadı. Onıń quramalılıǵınıń belgisi jınayatlardıń waqıt hám aralıq aralıǵında (yaǵnıy, olardıń hár túrliligi, rawajlanıwınıń ózine tán tendenciyası bar ekenligi, keń tarqalǵanlıǵı, shaxsqa qarsı qaratılǵanlıǵı, isleniw usılı, ornı hám isleniw waqtı sıyaqlılar) júz beriwi bolıp tabıladı.

Bul kórip shıǵılıp atırǵan jınayatlar kriminologiyalıq belgileri boyınsha, bir túrdegi jınayatlar kategoriyasına kiredi (júz beriw ornına qaray, turmıslıq xarakterge iye qastıyanlıqtıń bar ekenligi sıyaqlılar). Sonıń menen birge, túrlerge bóliniwi boyınsha da turmıslıq jınayatlar birdey emes hám óz ishine jınayat-huqıqıy kózqarastan zárúr belgige iye bolǵan (shaxsqa qarsı qaratılǵan hám jámiyetlik tártipti buzıwshı zorlıq hám kúsh qollanılmaǵan sıyaqlılar) jınayıy qılmıslar islenedi.

Kúndelikli turmıs sheńberindegi jınayat degende neke, shańaraqlıq, tuwısqanlıq, doslıq, tanıslıq, jaqın yamasa qońsıshılıq qatnasıqlarında júzege keletuǵın, shaxsqa, onıń abırayı hám qádir-qımbatına, huqıq hám erkinliklerine qáwip salatuǵın ayıplı jámiyetlik qáwipli qılmıs (háreket yamasa háreketsizlik) bolıp tabıladı.

Kúndelikli turmıs tarawında júz berip atırǵan jınayatshılıqtıń analizinen málim boldı, bul jınayatlar kópshilik jaǵdayda ishiwshilik penen tıǵız baylanıslı. Sol sebepli, mámleketimizde bul jaǵdayǵa ayrıqsha itibar qaratılıp, ishiwshilikti júzege keltiriwshi bir qatar sebep hám sharayatlar saplastırılmaqta. Házirgi waqıtta, bul baǵdarda milliy dástúrlerdiń ishiwshilik penen baylanıslı bolmaǵan ádetlerin qayta tiklew hám belgili bir máresimlerdi puqaralar jıyınlarınıń belsene qatnasıwı arqalı tártipke salıw ámelge asırılmaqta. Biraq, soǵan qaramastan, ishiwshilik turmıslıq jınayatshılıq kórsetkishleriniń artıwına tásir etpekte. Biz qarap atırǵan jınayatshılıqtıń tiykarǵı dereklerinen jáne biri turmıslıq turmıs processinde shaxslar arasındaǵı kelispewshilik jaǵdayları bolıp esaplanadı.

Kúndelikli turmıs sharayatında júzege keletuǵın kelispewshilikler tiykarınan uzaq waqıt dawamında bolıp, waqtında tar shegarada bolǵan bolsa da, áste-aqırın kúsheyip barıwı (shaxslar arasındaǵı óz-ara kelispewshiliklerdiń waqtı-waqtı menen kúsheyiwi) yamasa birden kúsheyiwi (jaqsı tárepke ózgermeytuǵın kelispewshilikler) sıyaqlılardı óz ishine aladı. Waqtı-waqtı menen qaytalanıp turatuǵın kriminogen-jánjelli jaǵdaylar ortasha 33% ti qurap, yarım jıldan úsh jılǵa shekem, 63% jaǵdaylarda bolsa úsh jıldan segiz jılǵa shekem hám onnan kóbirek waqıtta júzege keledi.

Bul klassifikaciya jınayatlardı úyreniw procesinde úlken áhmiyetke iye, sebebi ol profilaktika subektleriniń, kórip shıǵılıp atırǵan jaǵdaylardıń ózine tán táreplerin itibarǵa alǵan halda, arnawlı tarawlıq profilaktikalıq ilajlardı islep shıǵıw hám ámelge asırıwına imkaniyat jaratadı. Profilaktika quralların kriminogen jaǵdaylar mazmunına sáykeslep jolǵa qoyıw profilaktika jumıslarınıń ámelge asırılıwın hám maqsetke anıq baǵdarlanıwın támiyinleydi.

Kúndelikli turmısta islenetuǵın jınayatlar jınayatshı hám jábirleniwshilerdiń birge jasaw ornında: bólek turaq jaylarda (70%), ulıwma turaq jaylarda – kommunallarda (14%), jataqxanalarda (6%), kóshe-kóshe hám basqa da jámiyetlik orınlarda (10%) islenedi.

Bul jınayatlardıń jáne bir belgisi bolsa olardıń tiykarınan shańaraq hám qońsılar arasında júz beriwi bolıp esaplanadı. Durıs, bul baǵdarda, yaǵnıy turaq jay máselesiniń elimizde orınlı sheshilgeni áyne shańaraq hám qońsılar arasında bolatuǵın kelispewshiliklerdiń sezilerli dárejede azayıwına alıp keldi. Hár bir shańaraqqa óz aldına kóp qabatlı jaylar tárizinde qurılǵan úyler, kóp balalı shańaraqlardı esapqa alǵan halda, kóp qabatlı uylerde hám háwlilerde balalar ushın maydanshalardıń jaratılǵanı kóp tárepleme qońsılar arasında túrli kelispewshiliklerdiń kelip shıǵıwınıń aldın aladı. Sonday-aq, shańaraqlardıń bólek jasawına imkaniyat jaratılıwı olardıń hár biri ústinen sociallıq baqlaw hám qadaǵalaw alıp barıwǵa jol ashadı.

Kúndelikli turmısta islenetuǵın jınayatlardıń kópshiligin bir shaxs isleydi, kerisinshe, toparlıq ózgesheligi kemirek. Izertlewlerdiń kórsetiwinshe, tek 3% jınayatlar topar tárizinde islenedi. Bunıń tiykarǵı sebebi bolsa jábirleniwshi hám jınayatshınıń jaqın baylanısında. Toparlıq jınayatlar tiykarınan turmıslıq zorlıq jaǵdaylarında hám toy, merekelerde júzege keledi hám ayırım jaǵdaylarda júz beredi.

Kúndelikli turmıs tarawında islenetuǵın jınayatlardı kriminologiyalıq táriyiplew jınayatshılardıń shaxsın úyreniw menen tıǵız baylanıslı. Bunday izertlew kúndelikli turmıs tarawındaǵı jınayatlardıń júzege keliwiniń sebepli baylanısların biliw hám zárúr tásir ilajların qollanıwǵa imkaniyat jaratadı. Kúndelikli turmıs tarawındaǵı jınayatlardıń 85% in er adamlar isleydi. Olar isleytuǵın jınayatlar hayallar isleytuǵın jınayatlardan qáwipliligi menen ajıralıp turadı.

Kriminologiyada kúndelikli turmıs tarawında hayallar isleytuǵın jınayatlardı ulıwma jınayatlardı islewde qatnasıwshı hayallar sanına qarata úyreniwge ayrıqsha itibar qaratıladı. Ulıwma alǵanda, jınayatlardıń isleniwinde hayal-qızlardıń qatnasıwı erlerge salıstırǵanda az. Soǵan muwapıq, ulıwma jınayatlarda hayal jınayatshılardıń muǵdarı 12-15% ti quraydı. Sonday-aq, adam óltiriw jınayatlarında hayallar qatnasıwı – 3-4% ti; dene jaraqatların jatqızıwshı shaxslar ishinde – 2-3% ti quraydı. Biraq turmıslıq jınayatlar quramında adam óltiriw jınayatın islegen hayallar derlik eki esege kóp. Hayallar hám er adamlar jınayatları arasında bunday ayırmashılıqtıń bar ekenligine sebep belgili bir sociallıq faktorlar kompleksi tásirinde hayallar hám er adamlarda ózine tán bolǵan minez-qulıq sıyaqlı ózgesheliklerdiń qálipleskenliginde.

Kúndelikli turmıs tarawında júzege keletuǵın jınayatlarda kriminogenlik belsendilik tiykarınan 18-30 hám 31-40 jastaǵı shaxslar háreketlerinde baqlanadı. Bul, álbette, usı doslardıń sociallıq statusınıń ózine tánligi menen itibarǵa ılayıq. Ayrıqsha itibardıń 25-30 jaslılarǵa qaratılıwı bul jastaǵı shaxslar turmısında júz beretuǵın shańaraq-neke qatnasıqlarınıń júzege keliwi, jańa minnetlemeler hám ózin tutıw sıyaqlı óz-ara qatnasıqlardıń qáliplesiwi menen baylanıslı. Áyne usi dáwirde shańaraqlıq qarama-qarsılıqlardıń jetilisiwi hám kúsheyiwi júz beredi. Kúndelikli turmıstaǵı bunday unamsız jaǵdaylardıń kórsetkishleriniń bar ekenligi bolsa shańaraqtıń buzılıw statistikasınıń joqarılıǵın bildiredi.

Ózbekstanda xalıqtıń ózine tán úrp-ádet hám dástúrleri tiykarında shańaraqlıq qatnasıqlar shólkemlestirilgen bolsa da, ajırasıw dárejesi 25-30 jastaǵılarǵa tuwra keliwi ashınarlı jaǵday. Bul bolsa turmısta ajırasıw hám jınayat islewdiń óz ara bir-birine uqsas tárizde júzege kelip atırǵanınıń kórinisi bolıp tabıladı. Sonday-aq, neke hám shańaraq jasınıń 17-18 jasqa azayıp atırǵanı da ózine tán izertlewler ótkeriliwin talap etpekte. Sebebi bul jastaǵı jaslardıń shańaraq hám neke qatnasıqlarına kirip keliwi profilaktikalıq ilajlardıń ayrıqsha tárbiyalaw ilajların tek ǵana jaslarǵa emes, al usı jastaǵılardıń shańaraq qurıwına sebep bolıp atırǵan shaxslarǵa da qaratılıwın talap etpekte.

Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek, kúndelikli turmıs tarawında zorlıq etiwshi huqıqbuzar shaxslarda miyrim-shápáát baylanıslarınıń azlıǵı, jumıs penen bánt emesligi, shańaraqtaǵı jetispewshilikler yamasa olardıń minez-qulqında agressivlik jaǵdayına túsip qalıwın óz jaqınlarına qarata hár qıylı kórinistegi zorlıqlardı islewinde kórinetuǵının bildirdi. Bunday kategoriyadaǵı shaxslar tiykarınan, zorlıq etiwshi, jábir kórsetiwshi, zulımlı shaxslar ekenligin ayrıqsha talqılap, bul baǵdarda tiyisli profilaktikalıq ilajlardı kúsheytiwdi talap etedi.

Zuxra AYAPOVA,
Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı keńesi janındaǵı Sudyalar joqarı mektebi tıńlawshısı

SUDLAR ISKERLIGI HÁMDE PUQARALAR HUQÍQ HÁM ERKINLIKLERINIŃ KEPILLIKLERIN KÚSHEYTIWGE QARATÍLǴAN NÍZAMSHÍLÍQQA KIRGIZILGEN ÓZGERIS HÁM QOSÍMSHALAR

Keyingi jıllarda mámleketimizde sud hákimiyatınıń ǵárezsizligin támiyinlewge, sud islerin júrgiziwdi jetilistiriwge, sonday-aq, puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin sud arqalı qorǵaw kepilliklerin kúsheytiwge qaratılǵan reformalar ámelge asırıldı.

Sonıń menen birge, jańa redakciyadaǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudına hám onıń wákilliklerine tiyisli jańa normalar belgilendi.
Usı maqsette 2025-jıl 9-iyunda ÓRN-1067-sanlı nızam qabıl etilip, usı Nızam menen «Sudlar haqqında»ǵı hám «Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı keńesi haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası nızamlarınıń normaları Ózbekstan Respublikası Konstituciyasına muwapıqlastırıldı.

Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası «Sudlar haqqında»ǵı Nızamnıń 14-statyasınıń teksti jańa redakciyada bayan etildi.

Oǵan kóre, «Ózbekstan Respublikası puqaraları, sırt el puqaraları hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar mámleketlik uyımlardıń hám basqa da shólkemlerdiń, olardıń lawazımlı shaxslarınıń nızamǵa qayshı qararlarınan, háreketleri hám háreketsizliginen, sonıń ishinde, olardıń tuwısqanlarınıń sudlanǵanlıǵı hám onnan kelip shıǵatuǵın huqıqıy aqıbetler múnásibeti menen huqıqlarınıń shekleniwinen, sonday-aq, ómiri hám den-sawlıǵı, abırayı hám qádir-qımbatı, jeke erkinligi hám múlkine, basqa da huqıq hám erkinliklerine qol urıwlardan sud qorǵawında bolıw huqıqına iye. Yuridikalıq shaxslar da sud qorǵawında bolıw huqıqına iye.»dep belgilendi.

Huqıqıy mámlekette insannıń huqıqları hám erkinlikleri eń joqarı qádiriyat esaplanadı hám ǵárezsiz sud insan máplerin qorǵawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Bul norma menen tek ǵana fizikalıq shaxslar emes, al yuridikalıq shaxslardıń da sud arqalı óz máplerin qorǵaw huqıqları bekkemlengen. Bul bazar qatnasıqlarınıń turaqlı rawajlanıwı, investiciyalıq ortalıqtıń qorǵalıwı hám isbilermenlik subektleriniń huqıqıy kepilliklerin támiyinlewde áhmiyetli esaplanadı.

Bunnan tısqarı, bul nızam menen Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat-processual kodeksine de ózgeris hám qosımshalar kirgizilgen.

Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat-processual kodeksi 23-statyasınıń ekinshi hám úshinshi bólimleri tómendegi mazmundaǵı ekinshi, úshinshi hám tórtinshi bólimler menen almastırıldı: «Ayıplanıwǵa baylanıslı barlıq gúmanlar, eger olardı saplastırıw imkaniyatları tamamlanǵan bolsa, gúmanlanıwshınıń, ayıplanıwshınıń, sudlanıwshınıń yamasa sudlanıwshınıń paydasına sheshiliwi kerek. Sonday-aq, nızam qollanılıwında kelip shıǵatuǵın anıqsızlıqlarda gúmanlanıwshınıń, ayıplanıwshınıń, sudlanıwshınıń paydasına sheshiliwi kerek.

Gúman qılınıwshı, ayıplanıwshı yamasa sudlanıwshı óziniń ayıpsızlıǵın dálillewi shárt emes hám qálegen waqıtta únsizlik huqıqınan paydalanıwı múmkin.

Eger shaxstıń óz ayıbın moyınlaǵanlıǵı oǵan qarsı birden-bir dálil bolsa, ol ayıplı dep tabılıwı yamasa jazaǵa tartılıwı múmkin emes».

Bul kirgizilip atırǵan ózgeris hám qosımshalar ayıpsızlıq prezumpciyasın ámelde támiyinlew mexanizmlerin anıq belgilew hám insan huqıqların real qorǵawǵa qaratılǵan áhmiyetli normalar esaplanadı.

Bul qaǵıydalar sudlardıń húkim shıǵarıwda tek ǵana fakt hám dálillerge tiykarlanǵan qalıslıqtı támiyinlewge, sud-tergew ámeliyatında quramalı huqıqıy jaǵdaylarda nızamnıń puqara paydasına talıqlanıwına, insannıń ózin qorǵaw ushın únsizlikti tańlaw erkinligi kepilleniwine, shaxstıń ayıbın tán alǵanlıǵı húkim shıǵarıw ushın birden-bir dálil bolmawı qatań belgilengen.

Bul Nızam jańa redakciyadaǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń sózsiz hám tolıq ámelge asırılıwın, ádil sudlawdı ámelge asırıwda Ózbekstan Respublikası Konstituciyası normalarınıń tikkeley qollanılıwın támiyinlewge jáne mámleketlik uyımlardıń jumısın jańasha konstituciyalıq-huqıqıy tiykarlarda jolǵa qoyıwǵa xızmet etedi.

Abdimurat KERIMBAEV,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudı baslıǵı orınbasarı 

JÁMIYETLIK TÁRTIPKE QARSÍ JÍNAYATSHÍLARDÍŃ KRIMINOLOGIYALÍQ PROFILI

Hár qanday jámiyette sociallıq turaqlılıq hám qáwipsizlikti támiyinlewde jámiyetlik tártip áhmiyetli orın iyeleydi. Jámiyetlik tártiptiń buzılıwı tek ǵana puqaralardıń kúndelikli turmısına unamsız tásir kórsetip qoymastan, al mámlekettiń huqıqıy hám sociallıq strukturalarınıń turaqlılıǵına da qáwip tuwdıradı. Sonlıqtan, jámiyetlik tártipke qarsı jınayatlar zamanagóy kriminologiyanıń áhmiyetli izertlew baǵdarlarınan biri sıpatında qaralmaqta.

Bul jınayatlar sheńberinde islengen huqıqbuzarlıqlar kóbinese jeke basqınshılıq, ǵalabalıq tártipsizlik, hákimiyat wákiline qarsılıq kórsetiw, biyzarılıq sıyaqlı kórinislerde kórinedi. Bunday huqıqbuzarlıqlardı islegen shaxslardıń sociallıq-demografiyalıq ózgeshelikleri, psixologiyalıq jaǵdayı, jınayatqa alıp kelgen sebep hám sharayatlardı tereń analiz qılıp olardıń kriminologiyalıq profilin qáliplestiriwde tiykar bolıp xızmet etedi.

Bul maqalada jámiyetlik tártipke qarsı jınayat islegen shaxslardıń kriminologiyalıq profili hár tárepleme talqılanadı. Sonday-aq, bul jınayatlardıń aldın alıwǵa qaratılǵan nátiyjeli ilajlar islep shıǵıw ushın zárúr bolǵan kriminologiyalıq maǵlıwmatlar tiykarında analitikalıq qatnas usınıs etiledi.

Jınayashı shaxsı – eń dáslep jınayat subektiniń shaxsı. Jinayat nizamshılıǵına muwapıq jinayat subekti onı subekt dep tabıw ushin zárúr kórsetkishlerge iye bolıwı kerek. Bunday kórsetkishler úsh: fizikalıq shaxs (dúnyanıń ayırım mámleketlerinde yuridikalıq shaxslardı da jınayat subekti dep tabıw imkaniyatı názerde tutılǵan, buǵan qosılıw qıyın), shaxstıń belgili bir jasqa tolǵanlıǵı (ǴMDAnıń bir qansha mámleketleri nızamshılıǵına bola 14, 16, 18 jas, dúnyanıń ayırım mámleketleri jınayat kodekslerine bola bolsa – bunnan da kishi jas) hám aqılı pútinlik. Biraq jınayatshı shaxsın sıpatlaw ushın jınayat subektiniń tek ǵana jınayat-huqıqıy belgileri jeterli emes. Belgili bir subekttiń jınayat islewi tek ǵana jınayat islegen adam shaxsı bar ekenligin tán alıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi.

Jınayat subektiniń shaxsı insannıń tiykarınan jınayıy minez-qulıq qásiyetleri menen baylanıslı bolǵan basqa hár qıylı kórsetkishlerin de qamtıp aladı. Jınayıy minez-qulıq, eń dáslep, insandı qorshaǵan ortalıq penen belgilenedi. Biraq, soniń menen birge, ol shaxstiń belgili meyilleri, umtılısları, minez-qulıq motivleri hám maqsetlerin de kórsetedi. Tábiyiy, adamga qanday unamsız qásiyetler tán bolmasın, eger ol jinayat islemegen bolsa, oni jinayatshı dep esaplaw múmkin emes. Jınayat islegenlik jaǵdayı belgili bir adamdı sociallıq emes shaxs sıpatında táriyipleydi, biraq onıń mazmun-mánisin tolıq túsindirmeydi.

Q.Abdurasulovanıń atap ótkenindey, jınayat subektiniń shaxsı úsh dárejede: jınayatshı shaxstıń ulıwma túsinigi kózqarasınan, hár qıylı kategoriyaǵa tiyisli jınayatshılardıń belgilerin anıqlaw kózqarasınan hám belgili bir jınayat islegen shaxs (máselen, urlıq, adam óltiriw, namısqa tiyiw, avtomobildi alıp qashıw hám taǵı basqa jınayatlardı islegen shaxslar) dárejesinde úyreniliwi lazım.

Usı dárejelerde shaxstı úyreniw hám onıń belgilerin anıqlaw dárejesi hár qıylı bolıwı múmkin, sebebi bul jerde ulıwmalastırıw (abstrakciya) dárejesi hár qıylı. Jınayat subektiniń shaxsı belgili bir jınayat islegen shaxs dárejesinde salıstırmalı tolıq sıpatlanıwı múmkin. Ámeliyat sonı kórsetpekte, búgingi kúnde bıyzarılıq hámde qumar hám táwekelshilikke tiykarlangan basqa oyınlardı shólkemlestirgen shaxs óziniń jámiyetke qarsı minez-qulqı, júris-turısı menen jámiyette, atap aytqanda, jámiyetlik orınlarda ádep-ikramlılıq hám huqıq normalarına muwapıq ornatılgan tártip-qaǵıydalardı mensinbey, olardıń talaplarına ámel etpey yaki olardı buzgan halda ámeldegi jámiyetlik qatnasıqlarga qastıyanlıq etedi. Jinayat isleriniń analizi boyinsha, jámiyetlik tártipke qarsı qaratılgan jınayattıń túri sıpatında bıyzarılıqtı islegen shaxslarga tómendegi faktorlar tásir kórsetip atırganlıǵı anıqlandı: 1) ayıplanıwshınıń óz kúshin kórsetip qoyıwǵa umtılıwı (36%); 2) minez-qulqı jámiyette júriw qaǵıydaları hám nızam normaların mensinbewi (22,5%); 3) aldın jınayat islegenlerdiń tásirine túsip qalıwı (5,5%); 4) turmısınan narazılıq hám basqalardan jaman kóriw; (4%); 5) basqa motivler (ósh aliw, qızǵanısh, jek kóriwshilik hám t.b.) (32%).

Belgili jınayat islew mexanizminde jınayatshınıń shaxsı áhmiyetli rol oynaydı. Sebebi jınayat insan oy-pikiriniń jemisi. Bul baǵdarda F.Y.Gall «jınayat onı islegen shaxstıń jemisi esaplanadı, soǵan muwapıq, jınayattıń ózgesheligi bul individtiń tábiyatı hám ol jasap atırǵan ortalıqqa baylanıslı boladı,» dep esaplaydı. Bul bolsa jámiyetlik tártipti buzǵan jınayatshınıń shaxsın úyreniw zárúrligin keltirip shıǵaradı. Sol sebepli, ázelden jınayatshı shaxsı kriminologiya pániniń tiykarǵı máselesi sıpatında izertlewshilerdiń dıqqat orayında bolǵan. Jınayatshınıń shaxsı eń dáslep jınayat subektiniń shaxsı esaplanadı. Bıyzarılıq hámde qumar hám táwekelshilikke tiykarlangan basqa oyınlardı shólkemlestirgen «jınayatshı shaxsı» túsinigi keń mánistegi sociallıq túsinik bolǵan «insan shaxsı» menen úzliksiz baylanıslı. Huqıqbuzarlıq islegen jınayatshınıń shaxsı degende, nızamda názerde tutılǵan huqıqbuzarlıqtı islegen belgili bir shaxs názerde tutılsa, «jınayatshınıń shaxsı» bolsa onıń ózine tán belgileri hám minez-qulıqlarınıń mazmunın bildiredi. Y.O.Alauxanov jınayatshı shaxsın ulıwma sociallıq túsinik bolǵan «shaxs» hám sociallıq-huqıqıy túsinik bolǵan «jınayatshı» sózlerinen quralǵanlıǵın aytadı. Jınayatshı shaxsı jınayat islegen shaxstıń yuridikalıq jaqtan áhmiyetke iye bolgan siyasiy-sociallıq, ruwxiy hám fizikalıq ózgeshelikleri jıyındısı. Kriminolog ilimpazlardıń jınayatshı shaxstıń sxeması haqqındaǵı ayırım áhmiyetli usınısların keltirip ótemiz. R.Dushanovtıń atap ótiwinshe, jınayatshı shaxsı – jınayatshınıń tiykarǵı intellektual-ruwxıy sıpatları, ruwxıy hám fizikalıq jaǵdayınıń jıyındısı.

Bıyzarılıq islegen jınayatshınıń shaxsı túsinigi ózine tán tárizde jınayatshınıń sociallıq belgilerin ańlatadı, yaǵnıy shaxstıń «sociallıq kelbetin» ashıp beriwge xızmet etedi. Soniń ushin da kriminalistikada shaxsqa materiallıq haqiyqatlıq kózqarasınan – boyı, qáddi-qáwmeti, kózi, qası sıyaqlılar sipatlansa, kriminologiyada shaxsqa oniń sociallıq jaǵdayları arqalı sipatlama beriledi.

Yuridikalıq ádebiyatta jınayatshı shaxsı degende, jınayat nızamın ayıplı túrde buzıp atırǵan shaxstı táriyipleytuǵın, sonday-aq, basqa jeke sharayatlar hám jaǵdaylar menen birge tárizde, onıń jınayıy minez-qulqına tásir etetuǵın sociallıq hám sociallıq shártlesken ózgeshelikler, belgiler, baylanıslar, qatnasıqlar jıyındısı túsiniledi. Jınayatshı shaxsı, arnawlı sociallıq tip sıpatında kóriledi, onıń ózgeshelikleri bolsa…»shaxstıń dessocializaciyasın, hám sol arqalı unamsız sociallıq rollerdi tańlaw hám ámelge asırıwı haqqında gúwalıq beretuǵın unamsız sociallıq sıpatlar bar ekenliginde» kórinedi.

Jámiyetlik tártipti buzıp, biyzarılıq jáne qumar hám táwekelshilikke tiykarlanǵan basqa da oyınlardı shólkemlestirgen shaxsqa baylanıslı kriminologiyalıq maǵlıwmatlar mazmunı jaǵınan jınayatshınıń shaxsı hám onıń minez-qulqı haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa tiykarlanadı. Bul maǵlıwmatlar jınayatshınıń individual ózgeshelikleri onıń shaxs sıpatında qáliplesiwine tásir etken sociallıq ortalıq penen tuwrı hám keri baylanıslarına tiykarlanadı. Atap aytqanda, sóz bıyzarılıqtıń kriminologiyalıq sıpatlaması haqqında júrgizilgende, onda usı jınayattı islegenlerdiń shaxsın sıpatlawshı ózgesheliklerdi ashıp beriw zárúr esaplanadı. Bul baǵdarda, birinshi gezekte, ámeliy wazıypanı sheshiwge tuwra keledi. Zorlıq islegen shaxstıń turmıs tárizi onıń ruwxıy kelbetinde sheshiwshi áhmiyetke iye bolǵan jedel process sıpatında bahalanıp, ol barlıq sociallıq áhmiyetli háreketler sıyaqlı adamnıń jeke iskerliginiń nátiyjesi bolıp tabıladı. Hár bir anıq jaǵdayda tek ǵana shaxstıń ózi jınayat islew haqqında qarar qabıl etedi.

Jınayatshılardı klassifikaciyalaw áhmiyetli analitikalıq hám profilaktikalıq áhmiyetke iye bolıp, jınayatshılıqtıń sebeplerin jáne de tereń hám hár tárepleme úyreniw, jınayatlardıń aldın alıw hám prognozlaw sistemasın islep shıǵıwǵa járdem beredi. Sol sebepli jınayatshılardı klassifikaciyalaw kriminologiyanıń eń áhmiyetli, biraq ele jaqsı úyrenilmegen mashqalalarınan biri bolıp qalmaqta.

Ádebiyatta atap ótilgenindey, jınayat islegen shaxslardı kategoriyalastırıw (tiplestiriw) ideyası olardıń belgili toparları haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa tiykarlanadı. Sonlıqtan, G.A.Avanesov «Jınayatshı shaxsı hám onıń dúzilisin tereńirek úyreniw ushın bunday shaxstıń ózine tán ózgesheligin de ańlaw zárúr», dep esaplaydı. Kórinip turganınday, shaxstin ózine tánligi hám dúzilisi arasında baylanıs bar. Sonıń ushın da, izertlewdiń tiykarında shaxs dúzilisi jatadı, sebebi shaxs dúzilisin ańlamay turıp, jınayıy minez-qulıqtıń mexanizmin túsiniw múmkin emes. Jámiyetlik tártipke qarsı jınayatshılardıń kriminologiyalıq profilin úyreniw zamanagóy jámiyette huqıqıy turaqlılıq hám puqaralıq qáwipsizligin támiyinlewde ayrıqsha áhmiyetke iye. Jınayıy is-háreket – bul tosınnan bolǵan hádiyse emes, al kóbinese sociallıq ortalıq, jeke pazıyletler, ruwxıy-psixologiyalıq faktorlar hám turmıs sharayatlarınıń quramalı óz-ara tásiri nátiyjesi bolıp esaplanadı. Ásirese, biyzarılıq, qumar oyınların shólkemlestiriw sıyaqlı jámiyetlik tártipke qol uratuǵın huqıqbuzarlıqlar jámiyette biypárwalıq, sociallıq qadaǵalawdıń tómenligi hám huqıqıy sananıń tómenliginen dárek beredi.

Izertlew nátiyjeleri sonı kórsetedi, jámiyetlik tártipke qarsı jınayatlardı islep atırǵan shaxslar arasında jaslar sanı joqarı bolıp, olar arasında huqıqıy mádeniyattıń tómenligi, sociallıq turaqsızlıq, shańaraqlıq tárbiyanıń tómenligi sıyaqlı faktorlar jetekshi rol atqaradı. Bul bolsa jınayatshılıqtıń profilaktikasın tek jazalawǵa emes, al sociallıq-psixologiyalıq faktorlardı saplastırıwǵa qaratılǵan kompleksli qatnas tiykarında ámelge asırıw zárúrligin talap etedi. Sonday-aq, jınayatshınıń shaxsın tallaw tek ǵana kriminalistikalıq kózqarastan emes, al sociallıq psixologiya, pedagogika, huqıqtanıw hám basqa da pánler menen tıǵız baylanısta alıp barılıwı kerek. Shaxstıń sociallıq roli, ádep-ikramlılıq qádiriyatları, motivaciyaları hám turmısqa bolǵan múnásibetin tallaw arqalı biz jınayat qáwpin aldınnan anıqlaw hám profilaktikalıq ilajlardı jáne de nátiyjelirek qáliplestiriwimiz múmkin.

Demek, jámiyetlik tártipke qarsı jınayatshılardıń kriminologiyalıq profilin úyreniw – bul tek ilimiy-teoriyalıq emes, al ámeliy jaqtan da áhmiyetli wazıypa bolıp, ol jınayatshılıqqa qarsı gúresiwdiń nátiyjeliligin arttırıw, jınayatlardıń aldın alıw sistemasın jetilistiriw, jaslar arasında huqıqıy sananı arttırıw hám puqaralıq juwapkershilikti arttırıwǵa xızmet etedi. Sol sebepli, bul baǵdarda alıp barılıp atırǵan izertlewler hám tallawlar sheńberin jáne de keńeytiw, jańa metodikalıq qatnaslardı islep shıǵıw búgingi kúnniń áhmietli wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı.

Gulistan BISENOVA,
Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı keńesi janındaǵı Sudyalar joqarı mektebi tıńlawshısı

SHAŃARAQLÍQ KELISPEWSHILIKKE BAYLANÍSLÍ JÍNAYAT ISI ASHÍQ SUD MÁJILISINDE KÓRIP SHÍǴÍLDÍ

Beruniy rayonında xalıqtıń huqıqıy sanasın arttırıw, puqaralardı sud processlerine keńnen tartıw arqalı sud hákimiyatınıń ashıq-aydıniskerligin támiyinlew maqsetinde ashıq sud májilisi shólkemlestirildi.

Atap aytqanda, «Bostan» mákan puqaralar jıyını imaratında jınayat isleri boyınsha Beruniy rayonı sudınıń baslıǵı R.Kamalovanıń basshılıǵında shańaraqlıq kelispewshilikke baylanıslı jınayat isi boyınsha ashıq sud májilisi bolıp ótti. Sud procesinde máhálle belsendileri qatnastı.

Ashıq sud májilisi dawamında is materialları, táreplerdiń pikir-usınısları tıńlandı hám nızam sheńberinde tiykarlanǵan húkim qabıl etildi. Bunday ashıq sud májilisleri tek ǵana jınayat islerin sheshiw emes, al puqaralardıń huqıqıy bilimlerin arttırıwda da úlken áhmiyetke iye.

Sud májilisiniń juwmaǵında sudya R.Kamalova qatnasıwshılarǵa korrupciya hám adam sawdasına qarsı gúresiwge qaratılǵan nızam hújjetleri, olardıń mazmun-mánisi, sonday-aq, bunday jınayatlardıń aldın alıw baǵdarında ámelge asırılıp atırǵan jumıslar haqqında túsinikler berdi.

Sonday-aq, ol puqaralardı huqıqıy mádeniyattı arttırıw, óz huqıq hám minnetlemelerin durıs túsiniw jáne jámiyettegi unamsız illetlerge mawasasız bolıwǵa shaqırdı.

Bunday ashıq sáwbetlesiw hám ashıq sud májilisleri xalıq arasında huqıqıy sana hám belsendi puqaralıq poziciyasın qáliplestiriwde áhmiyetli faktor bolıp xızmet etpekte.

JAŃA KONSTITUCIYALIQ REFORMALARDIŃ ÁMELIY TIYKARÍ SÍPATINDA

2025-jıl 9-iyunde qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikasınıń Jańa redakciyadaǵı Konstituciyası qabıl etilgenligi múnásibeti menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine sudlar jumısınıń jáne puqaralardıń huqıqları menen erkinlikleriniń kepilliklerin kúsheytiwge qaratılǵan ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı ÓRN-1067-sanlı Nızam – mámlekette demokratiyalıq jámiyet qurıw, puqaralardıń konstituciyalıq huqıqları menen erkinliklerin qorǵaw, sonday-aq, sud hákimiyatı erkinligin ámelde támiyinlewge qaratılǵan tiykarǵı normativlik-huqıqıy hújjetlerden biri bolıp esaplanadı.

Bul nızam menen bir qatar áhmiyetli baǵdarlarda, atap aytqanda, jınayat-processual, sud sisteması, insan huqıqların qorǵaw hám advokatura jumısına baylanıslı nızam hújjetlerine túpkilikli ózgerisler kirgizildi.

Nızamnıń tiykarǵı maqseti – Jańa redakciyadaǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında belgilengen demokratiyalıq principlerdi huqıqıy normalar túrinde turmısqa engiziw bolıp esaplanadı. Nızam tómendegi tarawlarda reformalar alıp barıwǵa qaratılǵan:

• Sudlar jumısınıń erkinligin kúsheytiw;
• Puqaralardıń jeke huqıq hám erkinliklerin qorǵaw kepilliklerin arttırıw;
• Ádil sud dodalawı principlerin kúsheytiw;
• Advokatura institutınıń huqıqıy statusın bekkemlew.

Bul baǵdarlar arqalı konstituciyalıq qádiriyatlar – insan namısı, qádir-qımbatı, erkinligi hám sud ádilligi ámeliy mexanizmlerge aylandırıldı.

Nızam menen Ózbekstan Respublikası Jınayat-processual kodeksine kirgizilgen eń tiykarǵı ózgerislerden biri – tınıshlıq huqıqınıń anıq huqıqıy tiykarǵa iye bolıwı bolıp esaplanadı. Endi:

• Hár bir gúman etiliwshi yamasa ayıplanıwshı tınıshlıq saqlaw huqıqına iye, bul jaǵday oǵan qarsı dálil sıpatında paydalanılmaydı;
• Shaxs óziniń ayıbın moyınlaǵan bolsa da, bul birden-bir tiykar sıpatında sud húkimin shıǵarıw ushın jeterli bolmaydı;
• Advokattıń qatnasıwısız berilgen hár qanday kórsetpeler nızamlı esaplanbaydı.

Bul bolsa Ózbekstandı xalıqaralıq insan huqıqları standartlarına jaqınlastırıwda áhmiyetli qádem boldı.

Nızamnıń jáne bir áhmiyetli tárepi – shaxstıń ózine hám jaqın tuwısqanlarına qarsı kórsetpe bermew huqıqı anıq belgilep qoyılǵan. Bul huqıq tómendegilerdi óz ishine aladı:

• Gúmanlanıwshı ózin aqlawǵa májbúr emes;
• Onıń ata-anası, perzentleri, zayıbı, aǵa-inileri yaki basqa jaqın tuwısqanları da olardıń razılıǵısız gúwalıq beriwge májbúr emes;
• Sud uyımları bul huqıqlardıń buzılmawın kepilleydi.

Bul ózgeris – insannıń qol qatılmaslıǵı hám shańaraq institutınıń huqıqıy qorǵalıwı kózqarasınan úlken áhmiyetke iye.

Nızam menen «Sudlar haqqında»ǵı nızamǵa kirgizilgen ózgerisler tiykarında:

Sudyalar óz jumısında tek ǵana nızamǵa boysınadı, olarǵa siyasiy yamasa hákimshilik basım ótkeriw qatań qadaǵan etiledi;

Sudyanı bir isti kóriwden shetletiw, lawazımınan waqtınsha alıp qoyıw yaki basqa jumısqa ótkeriw tek ǵana nızam tiykarında bolıwı múmkin;

Sud qararlarınıń nızamlılıǵı, tiykarlanǵanlıǵı hám ádilligi – sud hákimiyatı abırayınıń ólshemi bolıp esaplanadı.

Bul sud sistemasınıń erkinligin bekkemlep, sudlardıń puqaralar isenimine erisiwine xızmet etedi.

ÓRN-1067-sanlı Nızam – tek ǵana sud sistemasın emes, al pútkil huqıqıy mámleketti qáliplestiriwde áhmiyetli rol atqaradı. Nızamnıń sociallıq hám huqıqıy áhmiyetin tómendegishe ulıwmalastırıw múmkin:

Insan huqıqların xalıqaralıq dárejede qorǵawǵa jol ashıldı;

Puqaralar hám sud arasında isenim bekkemlendi;

Konstituciyalıq principler ámeliyatqa engizile baslandı;

Huqıq qorǵaw uyımları jumısınıń nızamlılıǵı arttırıldı.

Nızam – Konstituciyada názerde tutılǵan normalardıń «qaǵazda qalıp ketpewi,» al olardıń real turmısta islewin támiyinlewshi qural boldı.

Joqarıdaǵılardan kelip shıǵıp aytıw múmkin, ÓRQ-1067-sanlı Nızam – Ózbekstanda insan huqıqların qorǵaw, ádil sud dodalawın kepillew hám sud sistemasınıń ǵárezsizligin ámelde támiyinlew baǵdarında áhmietli burılıs ornın ańlatadı. Bul nızam – jańa Konstituciya ruwxın nızamshılıqqa engiziwdiń ayqın úlgisi bolıp, huqıqıy mámleket qurılısında ámeliy tiykar wazıypasın atqaradı.

Alisher AMETOV,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası

SUD TERGEWI TÚSINIGI HÁM ONÍŃ HUQÍQÍY ÁHMIYETI

Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikasında huqıqıy mámleket hám puqaralıq jámiyetti qurıwǵa qádem taslanıp atırǵan bir dáwirde ádil sudlawdı támiyinlew, ásirese jınayat sud islerin júrgiziwde ayrıqsha orın iyeleydi. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń jańa redakciyada qabıl etiliwi mámlekette júz berip atırǵan sociallıq-ekonomikalıq ózgerislerdiń tolıq hám anıq mánisin bildirgen halda hákimiyatlardıń bóliniw principin ózinde sáwlelendirip, mámleketlik hákimiyat sistemasında sud hákimiyatınıń haqıyqıy áhmiyetin, onıń sudlar iskerligindegi maqset hám wazıypaların jáne jámiyet, mámleket hám shaxslardıń huqıqları menen nızamlı máplerin qorǵaw boyınsha tiykarǵı wazıypaların anıq kórsetip berdi.

Aytıp ótetuǵın bolsaq, Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 130-statyasında sud hákimiyatı nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı hákimiyattan, siyasiy partiyalardan, puqaralıq jámiyetiniń basqa da institutlarınan ǵárezsiz túrde jumıs alıp barıwı, sonday-aq, 136-statyasında sudyalardıń ǵárezsizligi hám olardıń tek ǵana Konstituciya hám nızamǵa boysınıwı, sudyalardıń ádil sudlawdı ámelge asırıw baǵdarındaǵı jumısına hár qanday tárizde aralasıwǵa jol qoyılmaytuǵını belgilep qoyıldı.

Sonday-aq, Konstituciyamızdıń 28-statyasında belgilep qoyılǵanınday, jınayat islegenlikte ayıplanıp atırǵan hár bir shaxstıń isi sudta nızamlı tártipte ashıq-aydın kórip shıǵılıp, onıń ayıbı anıqlanbaǵansha ol ayıplı dep esaplanbaydı, bunnan tısqarı, Jınayat-processual kodeksiniń 23-statyasındaǵı Ayıpsızlıq prezumpciyası principine bola hár qanday gúman qılınıwshı, ayıplanıwshı yamasa sudlanıwshınıń jınayat islegenlikte ayıbı nızamda názerde tutılǵan tártipte dálillenip hám nızamlı kúshke kirgen sud húkimi menen anıqlanbaǵansha ayıpsız esaplanatuǵını belgilep qoyılǵan. Sonıń ushın da islengen jınayat ushın ayıpkerlikti anıqlaw, onıń menen baylanıslı bolǵan jınayıy-huqıqıy aqıbetler ádil sudlawdı ámelge asırıw menen baylanıslı.

Jınayat isleri boyınsha ádil sudlaw tek ǵana sud dodalawı arqalı ámelge asırıladı. Áyne sud dodalaw procesi sudlarǵa is jaǵdayların jınayat processual iskerliginiń qatań belgilengen qaǵıydaları hám oǵan tiyisli bolǵan principler tiykarında ǵárezsiz, hár tárepleme, tolıq hám qalıs úyreniw imkániyatın beredi. Sonıń ushın da sud dodalawı jınayat isleri boyınsha ádil sudlawdı ámelge asırıw imkániyatın beretuǵın birden-bir jol esaplanadı.

Kópshilik jaqsı biledi, burın derlik 80-90 payız jınayat isleri qayta tergewge, qosımsha tergewge jiberiletuǵın edi. Endi bolsa bul tártip yaǵnıy, sudlar tárepinen jınayat islerin qosımsha tergewge qaytarıw tártibi nızamshılıǵımızda biykar etildi. Bul bolsa sud hám tergew uyımlarınıń haqıyqattı anıqlaw, sonday-aq, nızamlı, tiykarlı hám ádil qararlar qabıl etiw baǵdarındaǵı juwapkershiligin jáne de arttırdı desek qátelespeymiz.

Jınayat isin sudta kóriw ushın tayınlaw basqıshında sud dodalawında kórip shıǵıw ushın usı processual tiykarlardıń nızamlılıǵı, tiykarlanǵanlıǵı hám jeterliligi tekseriledi.

Sonıń ushın sud dodalawı jınayat is júrgiziwdiń sonday bir áhmiyetli basqıshı bolıp esaplanadı, onda jınayat processual qatnasıqlardı óz ishine alǵan barlıq jınayat processi basqıshlarına tiyisli norma hám institutlardıń birden-bir wazıypaǵa iytermeleytuǵın principleri hám nızamlı baǵdarları logikalıq baylanısadı. Álbette, sud is dodalawınıń hár bir basqıshı ózine tán wazıypalardı ámelge asıradı hám olardıń hár biri óziniń wazıypaları, usılları hám orınlanıwı kerek bolǵan wazıypalar sheńberi hám dúzilisine iye.

Biraq, olardıń hesh biri jınayat isiniń tiykarǵı wazıypası – jınayat belgileri bar ekenligi, ayıplılıq (ayıpsızlıq), nızam tiykarında oǵan juwapkershilik belgilew yamasa belgilenbew máselelerin sheshe almaydı. Sonıń ushın sud dodalaw basqıshında (durısıraǵı – sud tergewinde) nızamshılıq tárepinen ádil sudlawdı ámelge asırıwda anıq wazıypalar júklenip, jınayat procesinde shaxstıń huqıqları, mámleket hám jámiettiń normal islewi kepillikleri belgilep berilgen, olar ádil sudlaw arqalı shaxs, mámleket hám jámiyettiń rawajlanıwın támiyinleydi.

Sonıń ushın sud dodalawı jınayat isindegi jaǵday hám faktlerdiń ayrıqsha halda tekseriliwi hám onıń tiykarında qarar qabıl etiliwinen ibarat boladı. Dáslepki tergew hám sorastırıwdan parıqlı túrde, sud dodalawı ózgeshe shárayatta – awız-eki, ashıq-aydın, tikkeley hám úzliksiz tártipte is materiallarınıń mazmun-mánisi menen tolıq tanısqan táreplerdiń pikir hám de usınısları menen belsene qatnasıwı sheńberinde ótkeriledi.

Búgingi kúnde sudlar tárepinen jınayat islerin kórip shıǵıwda hár táreplemelik, tolıq hám qalıslıqtı támiyinlew, nızamlı tiykarlanǵan hám ádil sud qararların tek ǵana hár tárepleme, tolıq hám qalıs is jaǵdayların tekserip, jınayat isleri boyınsha sud islerin júrgiziwde demokratizm principlerine qatań tiykarlanǵan halda jınayat islegen shaxstı anıqlap, ayıpsız shaxslardı aqlaw hám juwapkershilikti jeńillestiriwshi yamasa awırlastırıwshı jaǵdaylardı esapqa alǵan halda qarar qabıl etiw úlken áhmiyetke iye. Sud tárepinen sud dodalawı dawamında dáliyllerdi nızam menen belgilengen tikkeley hám puqta tekseriw, sonıń ishinde, tergewdiń tolıq hám hár tárepleme ótkerilgenligi, onda jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi anıqlap, saplastırıw, tergew uyımı tárepinen usınılǵan hújjetler, ayıplaw pikiri, qorǵaw pikiri hám juwmaqları jáne sud májilisinde alınǵan dálillerdi inabatqa alıwı kerek boladı.

Sud tergewi bul – jınayat isi boyınsha barlıq dálillerdi anıqlaw hám olardı tallaw, sonıń menen birge, istiń qalıs hám obektiv kórip shıǵılıwın támiyinlewge qaratılǵan sud procesiniń áhmiyetli basqıshı bolıp esaplanadı. Sud tergewi nátiyjeleri jınayat islegen shaxsqa qarata ayıplawdı tastıyıqlaw yamasa biykarlawǵa tásir kórsetedi. Sol sebepli, sud tergewi nızamshılıqqa muwapıq túrde ótkeriliwi, haqıyqıy dáliller tiykarında ámelge asırılıwı kerek.

Jınayat isi boyınsha, jınayattı islegenlikte ayıplı bolǵan shaxstı anıqlaw hám is boyınsha dálillerdi jıynawǵa qaratılǵan ámeliy islerdiń jıyındısı sud tergewi dep ataladı. Onıń maqseti jınayattı anıqlaw, ayıpker shaxslardı tabıw, dálillerdi tekseriw hám isti sudqa usınıw bolıp tabıladı.

Sud dodalawınıń tayarlıq basqıshında istiń bar jaǵdayları óz aldına tekserilmeydi, al jınayat procesiniń usı basqıshında sud tárepinen istiń jaǵdayların erkin, tolıq hám hár tárepleme tekseriwine shárayat jaratıladı, process qatnasıwshılarınıń nızamlı huqıqları menen máplerin anıq sheshiwge tayarlıq kóriledi.

Sonıń ushın bul basqıshta ótkeriletuǵın sud tergewiniń barlıq háreket hám qararlarınıń tolıqlıǵın támiyinlewge tayarlıq kóriledi.

Yaǵnıy, Jınayat-processual kodeksiniń 429-statyasına kóre, process qatnasıwshılarınıń sudqa kelgen-kelmegenligi tekseriledi, 433-statyasına kóre, process qatnasıwshılarınan birewi kelmegende jınayat isin kóriw múmkin yamasa múmkin emesligi haqqındaǵı másele sheshiledi.

Bunnan keyin sud Jınayat-processual kodeksiniń 434-statyasına tiykarlanıp sudlanıwshınıń shaxsın hám oǵan processual hújjetlerdiń nusqaları tapsırılǵan waqıtın anıqlaydı, sud quramın, táreplerdi járiyalaw hám sud quramına qarsılıq bildiriw huqıqın túsindiriw sudqa tek ǵana sud dodalawı dawamında bul máselege qaytıwdıń aldın aladı, al process qatnasıwshılarınıń processual huqıqları menen máplerin támiyinlew boyınsha jınayat processual nızamınıń talaplarınıń buzılıwın hám tikkeley oǵan baylanıslı sud tergewiniń tolıq emesligi yamasa bir tárepleme ótkeriliwiniń aldın aladı.

Sud dodalawınıń tayarlaw bóliminde basshılıq etiwshi sudlanıwshınıń shaxsın hám de usı shaxsqa qarata is júrgiziwge tosqınlıq etetuǵın jaǵdaylardıń bar ekenligin anıqlamay turıp isti baslay almaytuǵının kórsetip ótiw kerek. Sonday-aq, Jınayat processual kodeksiniń 438-statyası mazmunınan kelip shıǵıwshı sud dodalawı qatnasıwshılarınıń jańa gúwalar, ekspertler, qánigelerdi shaqırıw, dálil hám hújjetlerdi talap etip alıw boyınsha keltirgen iltimasnamaları menen bir waqıtta dodalanıwı hám sheshiliwi kerek ekenligin názerde tutıw kerek. Usı qaǵıydalar tiykarında sud dodalawı qatnasıwshılarınıń sheńberi hám is jaǵdayları (jámiyetlik ayıplawshı, jámiyetlik qorǵawshıǵa iste qatnasıwǵa ruxsat beriw, jábirleniwshi, puqaralıq dawager dep tabıw, isti toqtatıw yamasa kóriwdi qaldırıw, toqtatıw hám t.b.) boyınsha berilgen iltimasnamalar sud dodalawınıń baslanǵısh bóliminde de, sud tergewi dawamında da sheshiledi.

Sud dodalawınıń tayarlaw bólimin ekinshi dárejeli basqısh dep esaplap, bul basqıshta sud tek tayarlaw-shólkemlestiriw wazıypaların orınlaydı, sonıń ushın ayırım processual qaǵıydalardan shetke shıǵıw múmkin, degen pikir qáte boladı.

Sud tergewi menen sud dodalawınıń bir bólegi esaplanǵan táreplerdiń jarıs sózi de óz-ara baylanıslı bolıp, tárepler ózleriniń jarıs sózlerinde sud tergewi dawamında tikkeley tekserilgen dálillerge súyeniw, tallaw hám baha beriw huqıqlarına iye. Eger tárepler jarıs sózlerinde yamasa sudlanıwshınıń aqırǵı sózinde is ushın áhmiyetli bolgan jańa jaǵdaylar haqqında málim etse yamasa aldın tekserilip kórilmegen, biraq iske baylanıslı bolgan dálillerdi keltirse, sud táreplerdiń iltimasnamaları boyınsha yaki óz baslaması menen sud tergewin jańadan baslaw haqqında uyǵarıwı shıǵaradı.

Sud tergewi dawamında tekserilgen hújjetlerge tiykarlanǵan halda tárepler jarıs sózlerinde sudlanıwshıǵa qoyılıp atırǵan ayıpqa huqıqıy baha beriw, ol yamasa bul ayıp tiykarlanǵanlıǵı, sudlanıwshınıń qılmısına huqıqıy baha beriw, oǵan qollanılatuǵın jaza sharaları hám basqa da húkim shıǵarıwda sud sheshiwi kerek bolǵan máseleler boyınsha pikir bildiriwi múmkin.

Sudlanıwshınıń aqırǵı sózi sud tergewiniń ótkeriliwinde sheshiwshi orın ieleydi. Demek, sudlanıwshı óziniń aqırǵı sózinde is ushın áhmiyetli bolǵan jańa jaǵdaylardı málim etiwi sudqa sud tergewin jańadan baslaw ushın uyǵarıw shıǵarıwǵa tiykar boladı.

Sebebi, sud tergewi dawamında tekserilip kórilgen dáliller menen bir tárepten, óz húkimin tiykarlasa, ekinshi tárepten sudtıń ishki isenimi, sud tergewi hám onıń nátiyjelerin tiykarlaydı.

Sud tergewi, jınayat isin tek nızamǵa muwapıq hám qalıslıq penen ótkeriwdi talap etedi. Sud tergewiniń nátiyjeleri jınayat isi boyınsha qabıl etiletuǵın qararlarǵa tikkeley tásir kórsetedi. Eger sud tergewi procesi ádil hám qalıs ótkerilgen bolsa, is boyınsha shıǵarılǵan qararlar hám ádil boladı. Bunda sudyanıń wazıypası – sud tergewi procesinde alınǵan dáliller tiykarında qalıs hám ádalatlı qarar qabıl etiw bolıp esaplanadı.

Bawırjan SABUROV,
Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarǵı keńesi janındaǵı Sudyalar joqarǵı mektebi magistratura basqıshı tıńlawshısı

LATENT JINAYATLAR: MAZMUNI, SEBEPLERI HÁM AQIBETLERI

Jámiyette jınayatshılıqtı analizlewde ashıq hám jasırın jınayatlardıń bar ekenligi anıqlanǵan. Ashıq jınayatlar rásmiy dizimge alınǵan, hújjetlestirilgen hám huqıq qorǵaw uyımları tárepinen kórip shıǵılǵan bolsa, jasırın jınayatlar (latent jınayatlar) huqıq qorǵaw uyımları ushın belgisiz bolıp qaladı.

Latent jınayatlar jámiyettiń huqıqıy qáwipsizligi hám sociallıq turaqlılıǵına úlken qáwip tuwdıradı, sebebi olardıń jasırınlıǵı sebepli olarǵa qarsı nátiyjeli ilajlar kóriw qıyınlasadı. Bul maqalada latent jınayatlar túsinigi, olardıń kelip shıǵıw sebepleri, túrleri, olardı anıqlaw usılları hám aldın alıw ilajları talqılanadı.

Latent jınayatlar – rásmiy statistikada kórsetilmegen, huqıq qorǵaw uyımları tárepinen dizimge alınbaǵan hám ádette jınayatshı hám jábirleniwshi ortasında jasırın qalǵan jınayatlar esaplanadı.
Bunday jınayatlar túrli sebeplerge baylanıslı jasırın qalıwı múmkin:

– jábirleniwshilerdiń qorqınıshı yamasa isenbewi;

– jınayattı ashıw imkaniyatınıń joqlıǵı;

– huqıq qorǵaw uyımlarınıń biypárwalıǵı yamasa korrupciyaǵa ushıraǵanlıǵı;

– jámiyettegi sociallıq-ekonomikalıq hám mádeniy faktorlar.

Latent jınayatlardıń dárejesi hám kólemi hár bir mámlekettiń huqıqıy sisteması hám jámiyetiniń mádeniy ózgesheliklerine baylanıslı boladı.

Latent jınayatlardı tómendegi tiykarǵı kategoriyalarǵa ajıratıw múmkin:

-Sociallıq latent jınayatlar. Bul toparǵa jınayatlar jámiyettiń belgili qatlamları tárepinen ádettegi jaǵday sıpatında qabıl etiliwi nátiyjesinde jasırın qaladı. Mısalı: shańaraqlıq zorlıq, balalarǵa qarata zorlıq, gender tiykarındaǵı kúsh kórsetiw hám zorlıq.

-Ekonomikalıq latent jınayatlar. Korrupciya, salıq tólemew hám nızamsız biznes operaciyaları sıyaqlı ekonomikalıq jınayatlar kóbinese latent halda qaladı. Sebepleri: jergilikli yaki mámleketlik organlar xızmetkerleriniń qatnasıwı, jábirleniwshilerdiń shaǵım etiwden mápdar emesligi, joqarı lawazımlı shaxslardıń aralasıwı.

-Texnologiyalıq latent jınayatlar. Zamanagóy texnologiyalar rawajlanǵan sayın internettegi jınayatlar da latent tús almaqta. Mısalı: kiberhújimler hám jeke maǵlıwmatlardı urlaw, internet arqalı aldawshılıq, onlayn qáwipler hám zorlıq.

-Jınayıy toparlar menen baylanıslı latent jınayatlar. Jınayıy toparlar tárepinen islengen jınayatlar da kóp jaǵdaylarda latent esaplanadı. Sebebi, gúwalar qorqıwı múmkin, jınayatshılar jábirleniwshilerdi hesh kimge aytpawǵa májbúrleydi, huqıq qorǵaw uyımları yamasa basqa da uyımlar belgili sebeplerge bola bunday islerdi járiyalawdan tıyıladı.

Latent jınayatshılıqtıń kelip shıǵıw faktorları kóp hám olar birneshe toparlarǵa bólinedi. Atap aytqanda:

-Sociallıq-psixologiyalıq faktorlar. Jábirleniwshilerdiń huqıqıy sawatlılıǵı tómenligi, jábirleniwshilerdiń jınayattı áshkaralawdan qorqıwı hám jámiyette ornatılǵan mádeniyat hám úrp-ádetler usı kategoriyadaǵı jınayatlardıń kelip shıǵıwına sebep boladı;

-Huqiqiy hám institucionallıq faktorlar. Usı kategoriyadaǵı toparlarǵa huqıq qorǵaw uyımlarınıń jumıs nátiyjeliliginiń tómenligin, korrupciya hám lawazımlı shaxslardıń óz mápine paydalanıw jaǵdayların, nızamshılıqtaǵı boslıqlar hám jazalardıń jeńilligin kirgiziw múmkin;

-Ekonomikalıq faktorlar. Ekonomikalıq faktorlar qatarına kámbaǵallıq hám jumıssızlıqtıń joqarı dárejesin, salıq hám ekonomikalıq sistemanıń anıq emesligin, nızamsız biznes hám ekonomikalıq jumıstıń ósiwin kirgiziwimiz múmkin.

Latent jınayatlardı anıqlaw ushın tómendegi usıllar qollanıladı:

-Sociallıq sorawlar ótkeriw jolı menen, yaǵnıy jábirleniwshiler hám gúwalardan anonim anketa arqalı maǵlıwmat jıynaw nátiyjesinde latent jınayatlardı anıqlaw múmkin;

-Arnawlı analiz usılları járdeminde, yaǵnıy kriminologiyalıq hám sociologiyalıq tallawlar ótkeriw arqalı jasırın jınayatlardı tallap, latent jınayatlardıń járiyalanıwın támiyinlewimiz múmkin;

-Texnologiyalıq qurallar járdeminde, yaǵnıy onlayn platformalar, jasalma intellekt hám maǵlıwmatlar analizi arqalı latent jınayatlar baqlap barıladı.

Latent jınayatlarǵa qarsı nátiyjeli gúresiw ushın kompleksli ilajlar talap etiledi.
Birinshiden, huqıqıy reformalar ótkeriw. Nızamlardı kúsheytiw, huqıqıy boslıqlardı jabıw hám jábirleniwshilerdi qorǵaw mexanizmlerin jetilistiriw zárúr.
Ekinshiden, jámiyetshiliktiń xabardarlıǵın arttırıw maqsetinde jábirleniwshilerdi qorǵaw qorların shólkemlestiriw hám xalıqtı huqıqıy sawatlılıqqa úyretiwdi talap etedi.
Úshinshiden, huqıq-qorǵaw uyımlarınıń bul kategoriyadaǵı jumısın kúsheytiw tiykarında korrupciyaǵa qarsı qatań ilajlar kóriw hám qáwipsizlik jáne qadaǵalaw mexanizmleriniń nátiyjeliligin arttırıw zárúr.
Tórtinshiden, texnologiyalardan paydalanıw arqalı kiberjınayatlarǵa qarsı arnawlı baǵdarlamalardı islep shıǵıw hám huqıqbuzarlıqlardı avtomatikalıq túrde baqlaw sistemaların engiziw zárúr.

Juwmaq ornında sonı aytıp ótiwimiz kerek, latent jınayatlar jámiyet ushın úlken qáwip bolıp, olardı anıqlaw hám aldın alıw huqıq qorǵaw uyımları jáne jámiyetshilik ushın áhmiyetli wazıypa bolıp esaplanadı. Bul mashqalanı sheshiw ushın huqıqıy reformalar, jámiyetlik qadaǵalaw hám texnologiyadan nátiyjeli paydalanıw talap etiledi. Eger latent jınayatlarǵa qarsı sistemalı ilajlar kórilmese, olar jámiyette huqıqbuzarlıq dárejesiniń artıwına hám sociallıq turaqlılıqqa qáwip salıwı múmkin.

Azamat SHÍNÍBEKOV,
Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı mektebiniń tıńlawshısı

NÍZAMǴA ÁHMIYETLI ÓZGERIS HÁM QOSÍMSHALAR KIRGIZILDI

Qaraqalpaqstan Respublikası sudında prokuratura uyımları menen birgelikte ámeliy seminar ótkerildi. Onda sudyalar hám Qaraqalpaqstan Respublikası prokuraturasınıń juwapker xızmetkerleri qatnastı.

Ilaj dawamında «Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine sudlarda islerdi kóriwde prokurordıń wákilliklerin támiyinlewge qaratılǵan ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı nızamnıń mazmun-mánisi keńnen dodalandı. Bul nızam menen Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq processual kodeksine mámlekettiń nızam menen qorǵalatuǵın máplerin qorǵaw maqsetinde prokurordıń qatnasıwı názerde tutılǵan bir qatar áhmiyetli ózgerisler hám qosımshalar kirgizildi.

Atap aytqanda, prokurorǵa jerge baylanıslı huqıqıy qatnasıqlar, mámleketlik múlk, mámleketke jetkerilgen zıyannıń ornın qaplaw hám mámleketlik byudjetten óndiriwge baylanıslı islerde sudlarda qatnasıw jáne mámleket máplerin qorǵaw ushın sudqa arza kirgiziw huqıqı berildi.

Seminar dawamında usı nızamnıń orınlanıwın támiyinlewde sud hám prokuratura uyımlarınıń óz-ara birge islesiwi, prokurordıń qatnasıwı belgilengen islerdiń sud májilislerinde kórip shıǵılıw tártibi, bul wákilliklerdiń ámeliy qollanılıwı sıyaqlı máseleler boyınsha tájiriybe almasıldı.