Category Archives: Жаңалықлар

ӘМИЎДӘРЬЯ РАЙОНЫНДА КӨШПЕЛИ СУД МӘЖИЛИСИ БОЛЫП ӨТТИ

Жынаят ислери бойынша Әмиўдәрья районы судының баслығы Ж.Балтабаев басшылығында, судья жәрдемшиси Е.Жуманиязов, Әмиўдәрья районы прокурорының аға жәрдемшиси ҳәм районлық ИИБ пробация топарының аға инспекторының қатнасыўында Әмиўдәрья районы «Бай аўыл» мәкан пуқаралар жыйыны имаратында ашық көшпели суд мәжилиси шөлкемлестирилди.

Онда Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 73-статьясына тийкарланып (жазаны өтеўден мүддетинен алдын шәртли азат етиў) алдын жынаят ислеген, бирақ дүзелиў жолына қатаң өткен, белгиленген тәртип-қағыйдаларға әмел етип, мийнетке ҳадал мүнәсибетте болған 10 судланыўшы жазаның өтелмей қалған бөлегинен мүддетинен алдын шәртли түрде азат етилди.

Сондай-ақ, бул шахсларға жазадан мүддетинен алдын шәртли түрде азат етилиўи олардың мойнынан толық жуўапкершиликти алып тасламайтуғыны, егер жазаның өтелмеген бөлеги даўамында қастан және жаңа жынаят ислесе, Жынаят кодексиниң 60-статьясы (бир неше ҳүким бойынша жаза тайынлаў) қағыйдаларына муўапық жаза тайынланатуғыны ҳаққында толық түсиниклер берилди.

Бундай көшпели суд мәжилислери пуқаралар санасында нызам үстинлигин беккемлеў, қылмыс ислегенлерди қайта тәрбиялаў процесинде ҳуқықый мәдениятты арттырыў және жынаят жолынан қайтқан шахсларға жәмийетке қайтыў имканиятын жаратыўға хызмет етеди.

ТӘБИЯТ БАЙЛЫҚЛАРЫНАН АҚЫЛҒА МУЎАПЫҚ ПАЙДАЛАНЫЎ – НЫЗАМ ТАЛАБЫ

Экология ҳәм тәбият байлықларынан надурыс пайдаланыў, яки оларға зыян жеткериў жынаят есапланады. Себеби ана тәбият – адамзаттың тиришилик дәреги, жәмийет раўажланыўы ҳәм келешек әўладлар саламатлығының тийкары. Елимизде тәбиятты қәстерлеп сақлаў, жер ҳәм суў ресурсларынан ақылға уғрас пайдаланыў, қоршаған орталықты қорғаў тараўында кең көлемли реформалар әмелге асырылмақта. Мәмлекетлик бағдарламалар ҳәм қабыл етилип атырған нызам ҳүжжетлери арқалы турақлы раўажланыўды тәмийинлеў, экологиялық мәдениятты арттырыў ҳәм тәбийғый байлықларды қорғаў тийкарғы ўазыйпа етип белгиленген.

Жер ҳәм жер асты байлықлары ҳәр бир мәмлекеттиң ең әҳмийетли миллий байлықлары. Сонлықтанда, олар тек ғана экономиканың түрли тараўлары ушын тийкарғы дәрек емес, ал халықтың турмыс сапасы ҳәм келешек әўладлардың абаданлығы ушын да бийбаҳа ғәзийне болып есапланады.

Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 197-статьясында жер ямаса жер асты байлықларынан пайдаланыў қағыйдаларын бузыў жынаят екенлиги белгилер қойылған. Бул норма тәбийғый ресурслардан ақылға уғрас ҳәм әдил пайдаланыўды тәмийинлеў, соның менен бирге оларды қорғаў мақсетинде енгизилген.

Сондай-ақ, 197-1-статьяда суўғарылатуғын жерлерди өзбасымшалық пенен ийелеп алыў жағдайларына қарсы гүресиў нормалары да белгиленген. Жерден пайдаланыўшы ямаса ижараға алыўшы өз аймағында жердиң өзбасымшалық пенен ийелеп алынғаны ҳаққында мәлим болса, ол бул жағдай ҳаққында тийисли уйымларға хабар бериўи шәрт. Егер бул миннетлеме орынланбаса ямаса шара көрилмесе, шахс жуўапкершиликке тартылыўы мүмкин.

Жер ҳәм жер асты ресурсларынан надурыс пайдаланыў топырақтың деградациясына, суў ресурсларының патасланыўына ҳәм экологиялық турақлылықтың бузылыўына алып келиўи мүмкин. Суўғарылатуғын жерлерди өзбасымшалық пенен ийелеп алыў болса тек ғана нызам бузылыўшылық емес, ал халықтың турмыс тәризине де унамсыз тәсир көрсетеди.

Сондай-ақ, жер қазылмалары, суў резервлери ҳәм минерал ресурслар мәмлекет экономикасының турақлы өсиўине хызмет етеди. Белгиленген тәртип-қағыйдаларға әмел етиў ҳәр бир пуқара ҳәм кәрхананың миннети есапланады.

Жынаят кодексиниң бул статьяларында жәрийма, белгили ҳуқықтан айырыў, мәжбүрий жәмийетлик жумыслар, айырым жағдайларда болса азатлықты шеклеў ямаса еркинен айырыў жазаkары белгиленген.

Жер ҳәм жер асты байлықлары – ҳәр биримиздиң улыўма байлығымыз. Оларды қәстерлеп сақлаў, нызам шеңберинде ҳәм ақылға уғрас пайдаланыў ҳәр биримизден жуўапкершиликти талап етеди. Себеби ана тәбиятқа бүгинги дурыс мүнәсибет ертеңги әўлад ушын мүнәсип мийрас қалдырыў деген сөз.

Жасур УРАЗБАЕВ,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы

ҚАРЫЗ ШӘРТНАМАСЫ: ҲУҚЫҚЫЙ САЎАТХАНЛЫҚ ТАРТЫСЛАРДАН САҚЛАЙДЫ

Статистикалық мағлыўматлар бүгинги күнде судларда пуқаралар ортасында қарыз ѳндириў менен байланыслы тартыслардың кѳбейип атырғанлығын кѳрсетеди. Көпшилик жағдайларда пуқаралар қарыз бериў ямаса алыў процесинде ҳуқықый талапларға емес, ал әпиўайы тилхатқа сүйенеди. Бирақ соннан келип шығып, кейин ала түрли тартыслар жүзеге келеди. Ҳәммемизге белгили, нызамды билмеў жуўапкершиликтен азат етпейди. Соның ушын ҳәр бир пуқара ҳуқықый қатнасыққа кирисиўден алдын, өзиниң әмелге асырмақшы болған ҳәрекетлери ҳаққында жетерли ҳуқықый түсиникке ийе болыўы зәрүр.

Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексинде қарыз шәртнамасының түрлери, шәртлери, қарыз алыўшының қарызды қайтарыў миннетлемелери, қарыз шәртнамасы шәртлери бузылғанда келип шығатуғын ақыбетлер ҳәм де бундай шәртнамалар бойынша даўласыў тәртиплери анық белгилеп қойылған. Кодекске бола, қарыз шәртнамасы дегенде бир тәреп – қарыз бериўши екинши тәреп – қарыз алыўшыға пул ямаса мүлкти тапсырады ҳәм қарыз алыўшы белгиленген мүддетте усы муғдардағы пул ямаса мүлкти қайтарыў миннетлемесин өз мойнына алады. Шәртнама қарыздар әмелде қаржы ямаса мүлкти алған ўақыттан баслап күшке киреди. Егер қарыз суммасы базалық есаплаў муғдарының он есесинен көп болса, пуқаралар арасындағы шәртнама әлбетте жазба түрде дүзилиўи шәрт. Тәреплерден бири юридикалық шахс болса, суммасына қарамастан шәртнама жазба түрде рәсмийлестирилиўи керек. Көбинесе халық арасында тилхат жазыў менен шекленеди ҳәм судқа даўа арзалары усы тилхат тийкарында киргизиледи. Негизинде болса тилхат та жазба шәртнама сыпатында ҳуқықый күшке ийе.

Бирақ жазба формасына әмел етилмесе, бул шәртнаманы ҳақыйқый емес деп табыў ушын тийкар болмайды. Бирақ, дў шыёёкан жағдайда, тәреплер гүўалар көрсетпеси менен емес, ал жазба дәлиллер жәрдеминде шәртнама бар екенлигин ямаса оның орынланғанлығын дәлиллеўи мүмкин. Мәселен, егер қарызды бөлип-бөлип қайтарыў нәзерде тутылған болса ҳәм қарыздар белгиленген төлеў мүддетин бузса, қарыз бериўши қалған қарыздың барлығын процентлери менен бирге мүддетинен алдын қайтарыўды талап етиўге ҳақылы. Сондай-ақ, қарыздар ҳақыйқатында да пул ямаса мүлкти алмағанын ямаса шәртнамада көрсетилгенинен аз муғдарда алғанын дәлиллесе, даўласа алады.

Әмелиятта ең көп ушырасатуғын жағдай – қарыздар қарызын қайтарса да, алдын жазған тилхатын қарыз бериўшиден қайтарып алмағаны. Бул болса кейин ала үлкен машқалаларға себеп болыўы мүмкин, себеби гүўалардың көрсетпеси менен қарыздың қайтарылғанын дәлиллеп болмайды. Соның ушын қарыздар қарызды қайтарғанда қарыз бериўшиден әлбетте тилхат ямаса қайтарылған ҳүжжетти талап етиўи шәрт. Нызамға муўапық, қарыз бериўши қарыздардың талабына муўапық қарыз қайтарылғанын тастыйықлаўшы тилхат бериўи керек ямаса алдын жазылған тилхатты қайтарыўы зәрүр. Егер қайтарыўдың имканияты болмаса, бул жағдай қарыз бериўши тәрепинен берилген жаңа тилхатта әлбетте көрсетилиўи шәрт.

Суд әмелиятынан алынған мысалда да даўагер Р.К. жуўапкер К.Ғ.дан 10.000.000 сум қарыз өндириў ҳаққындағы даўа арзасы менен судқа мүрәжат еткен. Суд мәжилисинде жуўапкер К.Ғ. даўагер Р.К.дан алған қарызын толық қайтарғанлығын, буны гүўа С.К. тастыйықлайтуғынын билдирген. Бирақ жуўапкер К.Ғ. қарыз бериўши Р.К.дан өзиниң қарыз алған ўақтында жазып берген тилхатын қайтарып алмаған ямаса қарыз бериўши Р.К.дан қарызын қайтарып алғанлығы ҳаққында тилхат жаздырып алмаған. Суд мәжилисинде қарыздар қарызын қайтарғанын айтса да, тилхатты қайтарып алмағаны ушын гүўа көрсетпеси жетерли деп табылмаған. Нәтийжеде қарыздардың ҳуқықый имканиятлары шекленген.

Жуўмақлап айтатуғын болсақ, ҳәр бир пуқара қарыз алыў ямаса бериўде нызам талапларына әмел етиўи шәрт. Жазба шәртнама дүзиў, тилхат жазыў ҳәм қарыз қайтарылғанда тийисли ҳүжжетти қайтарып алыў – бул тек ғана ҳуқықый талап емес, ал тартыслардың алдын алыўдың ең нәтийжели жолы болып есапланады.

Зульфия БАБАДЖАНОВА
Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы

ЭКОЛОГИЯ – НЫЗАМ ҚОРҒАЎЫНДА

Адамзаттың раўажланыўы ҳәм санааттың раўажланыўы турмыс дәрежесин жақсылаў менен бир қатарда, тәбият ҳәм қоршаған орталыққа айрықша тәсир көрсетпекте. Бүгинги күнде ҳаўаның патасланыўы, суўдың там-тарыслығы, шөллениў процесслери, шаң боранлары сыяқлы экологиялық машқалаларды сапластырыўда тек ғана руўхый емес, ал ҳуқықый жуўапкершилик те үлкен әҳмийетке ийе.

Өзбекстан Республикасы Конституциясының 62-статьясында пуқаралар қоршаған тәбийғый орталыққа итибарлы қатнаста болыўға миннетли екенлиги белгилеп қойылған. Сондай-ақ, 68-статьяға муўапық жер, жер асты байлықлары, суў, өсимлик ҳәм ҳайўанат дүньясы улыўма миллий байлық есапланады ҳәм мәмлекет қорғаўы астында турады.

Мине, усы нормалардан келип шығып, мәмлекетимизде әҳмийетли болған «Тәбиятты қорғаў ҳаққында»ғы, «Экологиялық экспертиза ҳаққында»ғы, «Айрықша қорғалатуғын тәбийғый аймақлар ҳаққында»ғы нызамлар қабыл етилди.

Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң XIV бабы (193-204-статьялар) нда қоршаган орталықты қорғаў ҳәм тәбияттан пайдаланыў тараўындағы жынаятлар ушын жуўапкершилик нәзерде тутылған. Соның ишинде, жер ҳәм суў ресурсларын патаслаў, нызамсыз терек кесиў ямаса ҳайўанат дүньясына зыян жеткериў, жерлердиң өнимдарлығын жоғалтыў, оларды зыянлаў, санаат шығындыларын нызамға қайшы түрде таслаў сыяқлы қылмыслар аўыр жынаят есапланады ҳәм олар ушын нызамшылықта қатаң жаза шаралары белгиленген.

Буннан тысқары, Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодекстиң VIII бабы(65-96-статьялар)нда экология ҳәм тәбияттан пайдаланыў тараўындағы ҳуқықбузарлықлар ушын жаза шаралары көрсетилген. Мәселен, жерлерден ойсызларша пайдаланыў ямаса оларды жарамсыз ҳалға келтириў, суў, ҳаўа ҳәм қоршаған орталықты патаслаў, өсимлик ҳәм ҳайўанат дүньясына зыян жеткериў ушын ҳәкимшилик жәриймалар ҳәм басқа да илажлар белгиленген.

Ҳуқықый тийкарлардан көринип турғанындай, тәбиятқа жеткерилген ҳәр бир зыян ушын жуўапкершилик сөзсиз. Бул болса мәмлекетимиз қоршаған орталықты қорғаў мәселесине үлкен әҳмийет қаратып атырғанын көрсетеди.

Сонлықтан, тәбиятқа абайлы мүнәсибетте болыў – тек ғана пуқаралық миннетимиз емес, ал нызам алдындағы жуўапкершилик болып табылады.

Алишер Аметов,
Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы

МИЙНЕТ ҚАТНАСЫҚЛАРЫ ТАРАЎЫНДАҒЫ ТАРТЫСЛАРДЫ ШЕШИЎДИҢ ҲУҚЫҚЫЙ МЕХАНИЗМЛЕРИ

Өзбекстан Республикасы Конституциясының 42-статясына көре, ҳəр ким мүнəсип мийнет қылыў, кəсип ҳəм искерлик түрин еркин таңлаў, қаўипсизлик ҳəм гигиена талапларына жуўап беретуғын қолай мийнет шараятларында ислеў, мийнети ушын ҳеш қандай кемситиўлерсиз ҳəм де мийнетке ҳақы төлеўдиң белгиленген ең кем муғдарынан кем болмаған тəрзде əдалатлы ҳақы алыў, соның менен бирге жумыссызлықтан нызамда белгиленген тəртипте қорғалыў ҳуқықына ийе.

Соңғы жылларда судға мийнет ҳуқықый қатнасықларынан келип шыққан даўлар бойынша даўа арзалар киргизиў саны айтарлықтай көбеймекте.

Мийнет даўларының көбейиўине орынларда мийнет нызамшылығына ҳәр дайым қатаң əмел етпеслик, Конституция ҳəм нызамшылықта беккемленип қойылған мийнет ҳуқықларының аяқ асты етилиўи, оларды тийкарсыз шеклеў ҳəм тараўға тийисли нызам асты ҳүжжетлери талапларын лазым дәрежеде орынламаў сыяқлы унамсыз жағдайлар себеп болмақта.

Даўа талаплары тийкарлы болған ҳəм мийнет шəртнамасын бийкарлаў ҳаққындағы буйрық нызамсыз деп табылған барлық жағдайларда суд хызметкерлерди алдынғы ислеп турған лаўазымына жумысқа қайта тиклеў, мəжбурий прогул күнлери ушын мыйнет ҳақы ҳəм руўхый зыянды өндириў ҳаққында қарарлар қабылланбақта.

Ислерди көрип шығыў жуўмағы бойынша нызамбузыўшылық жағдайлары анықланған жағдайларда суд айрықша уйғарыў шығарыў жолы менен, жумыс бериўши жəне оның жоқары шөлкемлерине жол қойылған кемшиликлерди сапластырыў илажларын көриў талабын қоймақта.

Анықланған жағдайлар келешекте жумыс бериўши тəрепинен мийнет нызамшылығы талапларын терең үйрениў, белгиленген қағыйда ҳəм тəртиплерге сөзсиз əмел қылыў, хызметкерлер менен ислеў ўазыйпасы жүклетилген жуўапкер адамлардың буған байланыслығы билим ҳəм көнликпелерин турақлы түрде асырып барыў сыяқлы анық ўазыйпаларды орынлаўды талап етпекте.

Жаңадан қабыл етилген Өзбекстан Республикасының Мийнет кодекси алдынғы кодекске салыстырғанда жетик ислеп шығылған болып, онда мийнетке тийисли қатнаслар ҳəм олардың қатнасыўшылары арасында, атап айтқанда, жумыс бериўши ҳəм хызметкер арасында пайда болатуғын түрли жағдайлар кең көрсетип берилди, бунда тийкарынан хызметкерлердиң ҳуқық ҳəм мəплерин қорғаўға қаратылды.

Мийнет даўларын суд тәрепинен көриўде бирден-бир суд әмелиятын енгизиў мақсетинде Өзбекстан Республикасы Жоқарғи суды Пленумының тийисли қарарлары қабыл етилген. Атап айтқанда, Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2023 жыл 20 ноябрьде «Суд тәрепинен мийнет шәртнамасин бийкар етиўди тәртипке салыўшы нызамшылық нормаларын қоллаў әмелияты ҳаққында»ғы 26 -санли қарары қабыл етилген.

Мийнет ҳаққындағы нызамшылықты ҳəм мийнет ҳаққындағы басқа ҳуқықый ҳүжжетлерди, мийнет шəртнамасын қоллаў мəселелери бойынша жеке тəртипдеги мийнет даўларын (даўа өзгешелигине ийе жеке тəртипдеги мийнет даўлары) көрип шығыў тəртиби Мийнет кодексинде белгиленеди, судта мийнет даўлары бойынша ислерди көриў тəртиби болса буннан тысқары Өзбекстан Республикасының Пуқаралық процессуал кодекси менен белгиленеди.

Хызметкер мийнет даўын шешиў ушын өз таңлаўына көре мийнет даўлары бойынша комиссияға ямаса тиккелей судқа мүрәжат етиўге ҳақылы.

Ҳəр қандай жеке тəртиптеги мийнет даўы мийнет даўлары бойынша комиссияда ямаса судта көрип шығыўдың қəлеген басқышында, суд арнаўлы ханаға (мəслаҳəтханаға) суд ҳүжжетин қабыллаў ушын кириўинден алдын «Медиация ҳаққындаа»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамына муўапық көрип шығыў ушын медиаторга өткерилиўи мүмкин.

Мийнет нызамшылығында тиккелей судта көрип шығылатуғын мийнет даўлары да белгиленген, сондай-ақ ҳәр қандай жеке тəртиптеги мийнет даўлары хызметкердиң қəлеўине көре, тиккелей судта да көрип шығылыўы мүмкин.

Жеке тəртиптеги мийнет даўының көрип шығылыўы ушын судқа мүрәжат етиўдиң тийисли мүддетлери белгиленеди.

Атап айтқанда, жумысқа қайта тиклеў ҳаққындағы даўлар бойынша – хызметкерге ол менен мийнет шəртнамасы бийкар етилгенлиги ҳаққындағы жумыс бериўши буйрығының көширме нусқасы тапсырылған күннен баслап үш ай; хызметкер тəрепинен жумыс бериўшиге жеткизилген материаллық зыянның орнын қаплаў ҳаққындағы даўлар бойынша – жумыс бериўши зыян жеткизилгенлигин анықлаған күннен баслап бир жыл; басқа мийнет даўлары бойынша – хызметкер өзиниң ҳуқықы бузылғанлығы ҳаққында билген ямаса билиўи керек болған күннен баслап алты ай.

Хызметкердиң өмирине ҳəм денсаўлығына жеткизилген зыянның орнын қаплаў ҳаққындағы даўлар бойынша, соның менен бирге хызметкерге жеткизилген руўхый зыянды компенсация қылыў ҳаққындағы даўлар бойынша судқа мүрәжат етиў мүддети белгиленбейди.

Ҳәр қандай жағдайда да, мийнет даўларына тийисли даўа арзалар суд тәрепинен өндириске қабыл етилип, мазмунынан көрип шығылады. Ал мийнет даўлары бойынша судқа мүрәжат етиў ушын нызамда белгиленген мүддетиниң өтип кеткенлиги ақыбетинде даўа мүддетин қоллаў бойынша екинши тәрептиң арзасына тийкар ғана суд тәрепинен даўа талабына қарата даўа мүддети қолланылыўы мүмкин.

Мийнет шəртнамасы тийкарсыз бийкар етилген, нызамсыз түрде басқа жумысқа өткерилген, мийнет шəртлери өзгертирилген ямаса жумыстан шетлетилген жағдайларда жеке тəртипдеги мийнет даўын көрип шығыўшы орган хызметкерди алдынғы жумысына тиклейди, соның менен бирге алдынғы мийнет шəртлерин тиклейди. Мийнет шəртнамасын жумыс бериўшиниң басламасына көре бийкарлаўдың нызамлылығы ҳаққындағы мəселени шешип атырғанда суд хызметкер менен мийнет қатнасларын тамамлаўдың тийкарлылығына баҳа береди.

Жеке тəртиптеги мийнет даўын көрип шығып атырған суд хызметкерге мəжбурий прогулдың пүткил ўақты ушын орташа мийнет ҳақын ямаса кем мийнет ҳақы төленетуғын жумысты орынлаған пүткил ўақты ушын мийнет ҳақыдағы парқын төлеў ҳаққында қарар қабыл етеди.

Хызметкерлер жеке тəртиптеги мийнет қатнасларынан келип шығатуғын талаплар бойынша судқа мүрәжат еткенде суд қəрежетлеринен азат етиледи.

 Саодат КАИПНАЗАРОВА,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы                                                                 

МҮЛКТИ КОНФИСКАЦИЯ ЕТИЎ ТӘРТИБИ

Мүлк ҳуқықы шахстың өзине тийисли мүлкке өз қәлеўи менен ҳәм өз мәплерин гөзлеп ийелик етиў, оннан пайдаланыў ҳәм оны басқарыў, сондай-ақ өзиниң меншик ҳуқықын ким тәрепинен болса да, ҳәр қандай бузылыўды сапластырыўды талап етиў ҳуқықынан ибарат. Мүлк ҳуқықы мүддетсиз болып, мүлк қол қатылмас ҳәм нызам менен қорғалады.

Мүлк ийесиниң мал-мүлкин алып қойыўға, сондай-ақ оның ҳуқықларын шеклеўге тек нызамда нәзерде тутылған жағдайларда ғана жол қойылады.

Сондай-ақ, нызамда нәзерде тутылған жағдайларда ҳәм тәртипте мүлк ийесиниң миннетлемелери бойынша өндириў усы мүлкке қаратылған жағдайда, сондай-ақ, национализациялаў, реквизициялаў ҳәм конфискациялаў тәртибинде жол қойылады.

Нызамда нәзерде тутылған жағдайларда мал-мүлк судтың қарарына муўапық жынаят ямаса басқа ҳуқықбузарлық ислегени ушын ҳақы төлеместен мүлк ийесинен алып қойылыўы яғный конфискация етилиўи мүмкин.

Мәмлекет дәраматына өткерилетуғын мүлкти алып қойыў, есапқа алыў, сақлаў, баҳалаў ҳәм сатыў, сондай-ақ, оны жоқ етиў Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң 2009-жыл 15-июльдеги 200-санлы қарары менен тастыйықланған «Мәмлекет дәраматына өткерилетуғын мүлкти алып қойыў, сатыў ямаса жоқ етиў тәртиби ҳаққында»ғы Реже тийкарында әмелге асырылады.

Мүлкти алып қойыў ҳаққындағы материаллар нызамшылықта белгиленген тәртипте ҳәм мүддетлерде мүлкти мәмлекет дәраматына өткериў яки оны жоқ етиў ҳаққында қарар қабыл етиўши тийисли судқа яки уйымға берилиўи керек. Бунда материалға мал-мүлкти алып қойыў ҳаққындағы баянлама, мал-мүлкти сақлаў ушын қабыл етиў- тапсырыў акти, автомототранспорт қуралы ямаса көшпес мүлкин мәмлекет дәраматына өткериўде – көзден өткериў акти, 20 ҳәм оннан көп жыл пайдаланылған автомототранспорт қуралын көзден өткериў актине Өзбекстан Республикасы Ишки ислер министрлиги Жол ҳәрекети қәўипсизлиги мәмлекетлик хызмети уйымының автомототранспорт қуралының пайдаланыўға жарамлылығы ҳаққындағы жуўмағы, экспертиза өткериў ушын бөлеклер ҳәм үлгилер алыў ҳаққындағы акт, мүлктиң тутыныў, пайдаланыў ямаса қайта ислеў ушын жарамлылығы ямаса жарамсызлығы бойынша эксперт жуўмағы, мәжбүрий сертификатластырылыўы керек болған өнимге муўапықлық сертификаты, мүлкти баҳалаў ҳаққындағы жуўмақ ямаса мүлкти баҳалаў ҳаққындағы акт, сондй-ақ, базалық есаплаў муғдарының еки жүз есеси ҳәм оннан артық муғдарына тең болған мүлк бойынша қосымша түрде сүўретке алыў материаллары, бар болғанда болса видео сүўретке алыў материаллары да қосымша етиледи.

Мүлкти мәмлекет дәраматына өткериў ямаса оны жоқ етип таслаў ҳаққында қарар қабыл еткен суд ямаса басқа орган өз қарарында экспертиза өткериўде (сертификациялаўда) алынған ҳәм қайтарылған бөлеклер ҳәм үлгилер санын көрсеткен ҳалда мәмлекет дәраматына өткерилетуғын ямаса жоқ етилетуғын мүлктиң баҳасы ҳәм муғдарын көрсетеди.

Мүлкти мәмлекет дәраматына өткериў ямаса оны жоқ етип таслаў ҳаққында қарар қабыл еткен суд ямаса орган өзи шығарған тийисли қарар күшке киргенинен кейинги күннен кешикпей орынлаў ҳүжжетин орынлаў ушын тийисли Бюро органына жибереди.

Ўәкилликли уйымның күшке кирген қарары, сондай-ақ, мүлкти мәмлекет дәраматына өткериў ямаса мүлкти жоқ етиў ҳаққындағы күшке кирген суд қарары тийкарында суд тәрепинен берилетуғын орынлаў хаты орынлаў ҳүжжети есапланады.

Суд ямаса ўәкилликли уйымның орынлаў ҳүжжетине усы Режеге тийкар жоқарыда атап өтилген, орынлаўды жүргизиў ушын зәрүр болған ҳүжжетлер қосымша етиледи.

Мүлкти сатыўдан түскен пул қаржыларының мәмлекет дәраматына толық ҳәм өз ўақтында түсиўин қадағалаў, сондай-ақ, мәмлекетлик уйымларға бийпул берилген мүлкти есапқа алыў салық уйымлары тәрепинен әмелге асырылады.

Мүлкти алып қойыў, мәмлекет мүлкине өткериў ямаса оларды жоқ етиў, баҳалаў (қайта баҳалаў) ҳәм де сатыў ўәкиллиги берилген, алынған пул қаржыларының Өзбекстан Республикасы Мәмлекетлик бюджетине толық ҳәм өз ўақтында өткерилиўин тәмийинлеўши мәмлекетлик басқарыў, қадағалаў уйымлары ҳәм лаўазымлы шахслардың искерлигиниң нызамлылығы үстинен қадағалаўды Өзбекстан Республикасы Бас прокуроры ҳәм оған бойсыныўшы прокурорлар тәрепинен әмелге асырылады.

Реже талапларының бузылыўының ҳәр бир жағдайы бойынша прокуратура уйымлары жазаның сөзсиз екенлигин тәмийинлейди ҳәм нызамда нәзерде тутылған жынайый жуўапкершиликке шекемги жуўапкершилик иләжларын көреди.

Режениң талаплары бузылғанлығы ушын айыплы болған шахслар нызамшылықта белгиленген тәртипте жуўапкер болады.

Спартак Ниязов,

Нөкис районлар аралық экономикалық суды баслығы

ПУҚАРАЛАР ҲӘМ ЮРИДИКАЛЫҚ ШАХСЛАРДЫҢ СУДҚА МҮРӘЖАТ ЕТИЎ ҲУҚЫҚЫ: ТӘРТИП ҲӘМ ШӘРТЛЕР

Барлық пуқаралар, шет ел пуқаралары ҳəм пуқаралығы болмаған шахслар бузылған ҳуқықлары бойынша судқа аўызеки, жазба ямаса электрон формада мүрәжат етиў ҳуқықына ийе.

Судқа еки түрли категориядағы мүрәжатлар қылыў мүмкин:

Бириншиси, бул əпиўайы хат формасындағы (арнаўлы бир жумыс пенен байланыслы болмаған) мүрәжатлар, яғный арза, усыныс, шағымлар;

Екиншиси, арнаўлы бир даў ямаса ис пенен байланыслы болған мүрәжатлар, яғный арза, даўа арзасы, илтимаснама, шағымлар.

Биринши тайпадағы мүрәжатлар Өзбекстан Республикасының “Физикалық ҳəм юридикалық шахслардың мүрәжатлары ҳаққында”ғы Нызамында белгиленген тəртипте, яғный судқа келип түскен күнден баслап  15 күн ишинде, қосымша үйрениў ҳəм (ямаса) тексериў, қосымша ҳүжжетлерди сорап алыў талап етилгенде болса, 1 айғаша болған мүддетте көрип шығылыўы керек. Егер арза ҳəм шағымларды көрип шығыў мүддети узайтырылғанда бул ҳаққында мүрәжат ийесине хабар етиледи.

Екинши тайпадағы мүрәжатлар тийислише пуқаралық ислери бойынша судта Өзбекстан Республикасы Пуқаралық процессуал кодексинде, жынаят ислери бойынша судта Жынаят -процессуал кодексинде, ҳәкимшилик судта ҳәкимшилик суд ислерин жүргизиў кодексинде белгиленген тəртипте көрип шығылады.

Судқа етилген процессуаллық мүрәжаттың түрлерине:

Арза – буйрық тəртибинде ис жүргизиў бойынша, арнаўлы тəртипте жүритилетуғын ислер бойынша, соның менен бирге, ҳәкимшилик ислер бойынша бериледи.

Даўа арза формасына қойылған талаплар арза формасына да қолланылады.

Шағым – суд ҳүжжетлери үстинен наразы болып апелляция, кассация ҳәм ревизия шағымлары формасында бериледи.

Даўа арзасында төмендегилер көрсетилиўи керек

• арза берилип атырған суддың аты;

• даўагердиң фамилиясы, аты, əкесиниң аты, жасаў орны, егер даўагер шөлкем болса, оның аты, жайласқан жери (почта адреси) ҳəм де реквизитлери, соның менен бирге, егер арза ўәкил тəрепинен берилип атырған болса, ўәкилдиң фамилиясы, аты, əкесиниң аты ҳəм адреси;

• жуўапкердиң фамилиясы, аты, əкесиниң аты, жасаў орны, егер жуўапкер шөлкем болса, оның аты, жайласқан жери (почта адреси) ҳəм де реквизитлери;

• даўагердиң талабы;

• егер даўа баҳаланыўы керек болса, даўаның баҳасы;

• даўагер өз талабына тийкар етип көрсетип атырған жағдайлар ҳəм даўагер тəрепинен баянлаинган жағдайларды тастыйықлайтуғын дəлиллер;

• жуўапкер менен даўды судға шекем шешиў тәртибине əмел етилгенлиги ҳаққындағы мағлыўматлар, егер бул нызамда ямаса шəртнамада нəзерде тутылған болса;

• арзаға қосымша қылынып атырған ҳүжжетлердиң дизими.

Даўа арзасына төмендеги тастыйықлайтуғын ҳүжжетлер қосымша етиледи:

• шағым етилип атырған талапларға тийкар болған жағдайларды;

• жуўапкер менен даўды судқа шекем шешиў тәртибине əмел етилгенлигин, егер бул нызамда ямаса шəртнамада нəзерде тутылған болса;

• мәмлекетлик бажы ҳəм почта қəрежетлери белгиленген тəртипте ҳəм муғдарда төленгенлигин;

• арзаны қол қойыў ўәкиллигин тастыйықлайтуғын ҳүжжетти, егер арза ўәкил тəрепинен қол қойылған болса.

Судқа мүрәжатларды тапсырыў – суд кеңсеси, суд баслығы ямаса судьлар жеке қабыллаўы, почта ҳəм судтың рəсмий сайты арқалы əмелге асырылыўы мүмкин.

Пуқаралық судына – пуқаралық, шаңарақ, мийнет, турақ-жай, жер ҳаққындағы ҳəм басқа қатнаслардан жүзеге келетуғын даўлар бойынша, егер тəреплерден ҳеш болмағанда биреўи пуқара болса, мүрәжаат етиўи мүмкин.

Ҳəр қандай мəпдар шахс өзиниң бузылған ямаса даўласып атырған ҳуқықларын ямаса нызам менен қорғаланатуғын мəплерин қорғаў ушын ҳәкимшилик судқа мүрәжат етиўге ҳақылы.

Экономика тараўында юридикалық шахслар ҳəм де юридикалық шахс дүзбеген ҳалда исбилерменлик искерлигин əмелге асырып атырған ҳəм жеке тəртипдеги исбилермен статусын нызамда белгиленген тəртипте алған пуқаралар, соның менен бирге корпоратив даўлар бойынша экономикалық судқа мүрәжаат етиўге ҳақылы.

Пуқаралық ҳəм Экономикалық судқа мүрәжат етиў улыўма мүддети            3 жыл, соның менен бирге арнаўлы қысқартырылған даўа мүддетлери де белгиленген.

Ҳәкимшилик судқа мүрәжат етиў улыўма мүддети 3 ай, арнаўлы жағдайларда 10 күн.

Арза (шағым ) бериўдиң кеширимли себепке көре өткерип жиберилген мүддети суд тəрепинен тиклениўи мүмкин.

Бирақ суд тəрепинен бул мүддетлерге қарамастан мүрәжатлар көрип шығылады, тек ғана даўдағы екинши тəрептиң арзасына көре нызамда судқа мүрәжаат етиў мүддети өтип кеткенлиги инабатқа алынады.

Пуқаралық ислери бойынша арзалар жуўапкер турақлы жасап турған ямаса турақлы бәнт болған жердеги судқа тапсырылады.

Даўагердиң ямаса жуўапкердиң жасаў орындағы судқа арза тапсырылыўы мүмкин ислер де нызамшылықта белгиленген.

Таңлаў бойынша мүрәжат етиў – егер даў бойынша бир неше жуўапкер қатнасып, олар түрли жерлерде жайласқан болса, арза (шағым) арза бериўшиниң таңлаўы бойынша жуўапкерлерден бири жайласқан жердеги судқа бериледи.

Жынаят ислеринен келип шыққан пуқаралық даўасы, пуқаралық суд ислерин жүргизиў тəртибинде көрип шығыў ушын улыўма қағыйдалар бойынша бериледи.

Ҳәкимшилик ҳуқықбузарлықлар бойынша мүрәжатлар шағым етилип атырған басқарыў органы жайласқан жер ямаса лаўазымлы шахстың жумыс орны бойынша судқа бериледи.

Суд ҳүжжетлери үстинен наразы болып апелляция, кассация ҳәм ревизия тəртибинде шағым берилиўи мүмкин.

Апелляция, кассация ҳәм ревизия формасындағы шағымлар жоқары турыўшы судқа жибериледи.

Шағымды шағым берип атырған шахс ямаса оның ўәкили имзалайды.

Саодат КАИПНАЗАРОВА,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы                                       

СУД МӘЖИЛИСЛЕРИНДЕ АРАЛЫҚТАН ТУРЫП ҚАТНАСЫЎДЫҢ ҲУҚЫҚЫЙ ТИЙКАРЛАРЫ БЕЛГИЛЕНБЕКТЕ

Соңғы жылларда мәмлекетимизде суд искерлигин санластырыў бойынша әмелге асырылған реформалар пуқаралардың өз ҳуқықлары менен мәплерин қорғаў бойынша судларға мүрәжат етиўин либералластырыў, улыўма әдил судлаўға ерисиў дәрежесин арттырыў, сондай-ақ, судлар искерлигиниң ашық-айдынлығын тәмийинлеў имканиятын жаратты.

Нәтийжеде арза бериў, исте аралықтан турып қатнасыў, суд ҳүжжетлерин алыў ҳәм ислердиң көрилиўи ҳаққында мағлыўмат алыў сыяқлы хызметлер Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының интерактив хызметлер порталы арқалы электрон түрде әмелге асырылмақта.

Соның менен бирге, видеоконференция байланыс режиминде өткерилетуғын суд мәжилислеринде мобиль видеоконференция байланыс системасынан пайдаланыўдың ҳуқықый тийкарларын жаратыў арқалы процессуаллық нызамшылықты жетилистириў зәрүрлиги пайда болды.

Сонлықтан, процессуаллық нызамшылықты жетилистириў мақсетинде 2025-жыл 11-март күни Өзбекстан Республикасының «Халыққа суд додалаўларында аралықтан қатнасыў ушын жәнеде қолайлы шараятлар жаратылыўы мүнәсебети менен Өзбекстан Республикасының айырым нызам ҳүжжетлерине өзгерис ҳәм қосымшалар киритиў ҳаққында»ғы ӨРН-1047-санлы Нызамы қабыл етилди ҳәм 2025-жыл 12-март күнинен нызамлы күшине кирди.

Усы Нызам менен Өзбекстан Республикасының Пуқаралық процессуаллық кодексине, Экономикалық процессуаллық кодексине ҳәм Ҳәкимшилик суд ислерин жүритиў ҳаққындағы кодексине халықтың суд додалаўларында аралықтан турып қатнасыўының ҳуқықый тийкарларын жаратыўды нәзерде тутатуғын өзгерис ҳәм қосымшалар киргизилди.

Атап айтқанда, нызам менен киритилген өзгерис ҳәм қосымшаларға көре, исте қатнасып атырған шахслардың видеоконференция байланыс режиминдеги суд мәжилисинде қатнасыўын тәмийинлеў ушын көрсетилген шахслардың жасаў орны, жайласқан жери ямаса турған жери бойынша тийисли судлардың видеоконференция байланыс системаларынан ямаса исти көрип атырған судтың мобил видеоконференция байланыс системасынан пайдаланыўы, видеоконференция байланыс режиминдеги суд мәжилисинде қатнасыўын тәмийинлеп атырған суд исте қатнасып атырған шахслардың келген-келмегенлигин тексериўи ҳәм келген шахслардың шахсын анықлаўы, видеоконференция байланыс режиминдеги суд мәжилисинде мобиль видеоконференция байланыс системасынан пайдаланған ҳалда қатнасып атырған шахслардың шахсы исти көрип атырған суд тәрепинен мәлимлеме технологияларынан пайдаланған ҳалда анықланыўы, видеоконференция байланыс режиминдеги суд мәжилисинде видеоконференция байланыс системасынан пайдаланған ҳалда қатнасып атырған гүўаларға, экспертлерге, қәнигелерге, аўдармашыларға өз ҳуқықлары, миннетлемелери ҳәм жуўапкершилиги түсиндирилиўи, сондай-ақ гүўаның анты аудио ҳәм видеожазыў арқалы жазып алыныўы ҳәм бул ҳаққында суд мәжилисиниң баянламасында көрсетилиўи нәзерде тутылмақта.

Бул өзгерис ҳәм қосымшалар пуқаралардың, исбилерменлик субъектлериниң әдил судлаўға ерисиў дәрежесин буннан былай да арттырыўға, пуқаралардың, исбилерменлик субъектлериниң бузылған ҳуқықлары менен еркинликлери, сондай-ақ, нызамлы мәплериниң исенимли қорғалыўын тәмийинлеўге хызмет етеди.

Спартак НИЯЗОВ,

Нөкис районлар аралық экономикалық суды баслығы

ПУҚАРАЛЫҚ ИСЛЕРИ БОЙЫНША СУД ҚӘРЕЖЕТЛЕРИ

Өзбекстан Республикасы Конституциясының 55-статьясына муўапық, ҳәр кимге өз ҳуқық ҳәм еркинликлерин суд арқалы қорғаў, мәмлекетлик уйымлар ҳәм басқа да шөлкемлердиң, олардың лаўазымлы шахсларының нызамға қайшы қарарлары, ҳәрекетлери ҳәм ҳәрекетсизлиги үстинен судқа шағым етиў ҳуқықы кепилленеди.

Елимизде әмелге асырылып атырған реформалар, соның ишинде, суд-ҳуқық тараўындағы кең көлемли өзгерислер өзиниң унамлы нәтийжесин берип келмекте. Буны халқымыздың суд ҳәм басқа да ҳуқықты қорғаў уйымларына берип атырған мүрәжатлары, судларда көрилип атырған ислердиң мазмуны ҳәм онда қатнасып атырған шахслардың ҳуқықый мәденияты дәрежесинен де көриўимиз мүмкин. Әсиресе, соңғы жыллары судлардың ис жүргизиўиндеги ислердиң саны жылдан-жылға артып бармақта.

Әдил судлаўды әмелге асырыў тиккелей мәмлекетлик бюджет есабынан тәмийинленеди. Онда, судларға мүрәжат етиўде өндирилетуғын мәмлекетлик бажы төлемлери басқа мәжбүрий төлемлер қатарында Өзбекстан Республикасы Мәмлекетлик бюджетин қәлиплестириўдиң структуралық бөлегин қурайды.

Соның ушын мәмлекетлик бажыны дурыс белгилеў ҳәм өз ўақтында өндириў үлкен әҳмийетке ийе. Судларға арза, даўа арза бериўде ҳәм суд ҳүжжетлерине апелляция, кассация ҳәм ревизиялық шағымын бериўде мәмлекетлик бажы өндириў муғдары, сондай-ақ, мәмлекетлик бажы төлеўден азат етилген физикалық ҳәм юридикалық шахслардың дизими, сондай-ақ, мәмлекетлик бажыны кешиктириў, бөлип-бөлип төлеў ҳәм азайтыў тәртиби Өзбекстан Республикасы «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамы ҳәм Өзбекстан Республикасының Пуқаралық процессуаллық кодекси нормалары менен белгиленген.

Усы күнге шекем әмелде болған Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының «Пуқаралық ислери бойынша суд  қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққында»ғы қарары 15 жыл алдын қабыл етилген болып, бул дәўир ишинде нызамшылықта бир қатар өзгерислер жүз берди. Бул болса, усы Пленум қарарын да қайта көрип шыққан ҳалда оның жаңа редакциясын қабыл етиў зәрүрлигин жүзеге келтирди.

Сол себепли, судлар тәрепинен нызам нормаларын бир түрде ҳәм дурыс қолланылыўын тәмийинлеў, пуқаралық ислери бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелиятында бар кемшиликлерди сапластырыў мақсетинде 2024 жыл 16 декабрь күни Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының «Пуқаралық ислери бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққында»ғы 37-санлы қарары қабыл етилди.

Пленум қарарына судлар тәрепинен мәмлекетлик бажыны өндириўдиң өзине тән өзгешеликлери, сондай-ақ, судларда ҳәр қыйлы әмелият жүзеге келиўине себеп болған жағдайларға толық түсиниклер бериў ҳаққындағы жаңа бәнтлер киргизилди.

Атап айтқанда, даўа баҳасы сырт ел валютасында белгиленген мүлклик тартыс бойынша судқа арза берилгенде, мәмлекетлик бажының муғдары арза берилген сәнеде Өзбекстан Республикасы Орайлық банки тәрепинен белгиленген курс бойынша миллий валютада белгилениўи;

«Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызам менен белгиленген мәмлекетлик бажы ставкаларының пуқаралық ислери бойынша судларға байланыслы бөлиминде шәртнама алды тартыслары бойынша төлениўи керек болған мәмлекетлик бажы ставкалары белгиленбегенлиги ҳәмде Пуқаралық процессуаллық кодекси 129-статьясының 2-бәнтинде мүлкти талап етип алыў ҳаққындағы даўалар бойынша даўаның баҳасы талап етип алынып атырған мүлктиң баҳасына қарап белгилениўи нәзерде тутылғанлығы себепли, шәртнаманы ҳақыйқый емес деп табыў ямаса бийкар етиў ҳаққындағы талаплар бойынша тартысып атырған шәртнамада көрсетилген пул қуны (шәртнама баҳасы) даўа баҳасы есапланыўы ҳәм мәмлекетлик бажы мүлклик характерге ийе даўа арзалары ушын нызамда белгиленген ставка бойынша төлениўи керек екенлиги;

«Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызам 8-статьясының биринши бөлиминде көрсетилген шахслар суд ҳүжжетлери үстинен апелляция, кассация, ревизия шағымы менен мүрәжат еткенде мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилгенлиги;

апелляция, кассация, ревизиялық шағымынан ўаз кешилгенлиги себепли шағым бойынша ис жүргизиў қысқартылғанда, төленген мәмлекетлик бажы қайтарылмайтуғыны, егер шағым бериўде мәмлекетлик бажы төленбеген болса, мәмлекетлик бажы шағым берген шахстан өндирилиўи ҳәм басқа да бир қатар суд әмелиятында бар кемшиликлерди сапластырыў бойынша түсиниклер берилген.

Буннан тысқары, Өзбекстан Республикасы Конституциялық судының 2025 жыл 30 январьда болып өткен ашық суд мәжилисинде «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамының 8, 9, 10-статьялары, 2-бөлиминдеги Саўда-санаат палатасына байланыслы нормаларына түсиник бериў ҳаққындағы мәселе көрип шығылған.

Конституциялық судтың қарары менен «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы нызамның 8, 9, 10-статьялары екинши бөлиминиң Саўда-санаат палатасына байланыслы нормаларына төмендеги мазмунда түсиник берилди: «Өзбекстан Республикасы Саўда-санаат палатасы ҳәм оның аймақлық басқармалары – палата ағзаларының мәплерин гөзлеп қылынған даўалар (арзалар) бойынша…» көрсетилген шахслардың талаплары қысман яки толық қанаатландырылмастан қалдырылған жағдайда, мәмлекетлик бажы усы шахслардан талаплардың қанаатландырылмастан қалдырылған бөлимине сәйкес  рәўиште өндириледи» деген норманы, мәмлекетлик бажы арза қайсы шахслардың мәплерин гөзлеп берилген болса, сол шахслардан даўа талапларының қанаатландырылмастан қалдырылған бөлимине сәйкес рәўиште өндириледи, деп түсиниў лазым”.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисине «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы нызамды және де жетилистириў мәселесин көрип шығыў усыныс етилген.

Буннан тысқары, 2025 жыл 20 февраль күнги 1032-санлы Нызам менен «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамға өзгерис ҳәм қосымшалар киргизилген.

Усы Нызам менен «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамына тийислигинше ыссылық ҳәм электр энергиясын жеткерип бериў бойынша хызметлер ушын төлемлер бойынша қарыздарлықты өндириў ҳаққындағы даўалар, арзалар ҳәм шағымлар менен пуқаралық ислери бойынша ҳәм экономикалық судларға мүрәжат етилгенде ыссылық ҳәм электр энергиясын жеткерип бериўшилер мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилиўин, сондай-ақ олардың талапларын қанаатландырыў толық ямаса бир бөлими қанаатландырылмастан қалдырылған жағдайда мәмлекетлик бажыны усы жеткерип бериўшилерден өндириў имканиятын нәзерде тутатуғын қосымшалар ҳәм өзгерислер киргизилмекте. Сондай-ақ, сырт ел коммерциялық шөлкемлериниң ўәкилханаларын Өзбекстан Республикасы аймағында аккредитациялаўда мәмлекетлик бажыны төлеў ҳәр бир жыл ушын әмелге асырылатуғынын анықластырыўшы өзгерис киргизилмекте.

Жуўмақлап айтқанда, Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленум қарары, Өзбекстан Республикасы Конституциялық судының «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамының нормаларына түсиник бериў ҳаққындағы қарары, сондай-ақ, усы нызамға киргизилген өзгерис ҳәм қосымшалар әдил судлаўға ерисиўге хызмет етиў менен бирге суд әмелиятында нызамларды анық ҳәм дурыс қолланыўға хызмет етеди.

  Абдимурат КЕРИМБАЕВ,

Қарақалпақстан Республикасы  суды баслығы орынбасары

ПЛЕНУМ ҚАРАРЛАРЫ – КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҲУҚЫҚЛАРЫНЫҢ ӘМЕЛГЕ АСЫРЫЛЫЎЫНА ХЫЗМЕТ ЕТЕДИ

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2024-жыл 16-декабрьдеги “Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының экономикалық ҳәм ҳәкимшилик ислер бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққындағы қарарларына өзгерислер ҳәм қосымшалар киргизиў ҳаққында”ғы қарары менен Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2020-жыл 19-декабрьдеги “Экономикалық ислер бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққында”ғы қарарына өзгерислер ҳәм қосымшалар киргизилди.

Усы өзгерислерге бола исти көриў ушын бир экономикалық судтан басқа экономикалық судқа Экономикалық процессуал кодексиниң 39-статьясына тийкарланып өткерилгенде, алдын төленген мәмлекетлик бажы ҳәм почта қәрежетлери исти көриў жуўмағы бойынша есапқа алыныўы керек екенлиги белгиленди.

Экономикалық процессуал кодексиниң 152-статьясы үшинши бөлиминиң мазмунына муўапық, судқа тийислилигине қарай пуқаралық ислери бойынша судтан ямаса ҳәкимшилик судтан даўа арза (арза) яки ис материаллары келип түскенде мәмлекетлик бажының кем төленгенлиги анықланса, судья даўа арза (арза) ямаса ис материаллары судқа келип түскен күннен баслап бес күннен кешиктирмей кемшиликлерди сапластырыў зәрүрлиги ҳаққында даўагерди (арза бериўшини) уйғарыў арқалы хабардар етеди ҳәм оған буның ушын он күннен артық болмаған мүддет береди. Усы көрсетпе белгиленген мүддетте орынланбаған жағдайда, судья даўа арза (арза) ҳәм оған қосымша етилген ҳүжжетлерди Экономикалық процессуал кодексиниң 155-статьясы биринши бөлиминиң 1¹-бәнтине тийкарланып қайтарады.

Буннан тысқары, “Мәмлекетлик бажы ҳаққында”ғы Нызамның 17-статьясы сегизинши бөлиминиң мазмунына бола, егер мүлклик  даў бойынша судқа даўа арза берилгенде, даўа баҳасы сырт ел валютасында белгиленген болса, мәмлекетлик бажының муғдары даўа арзасы берилген сәнеде Өзбекстан Республикасы Орайлық банки тәрепинен белгиленген курс бойынша миллий валютада белгилениўи ҳәм өндирилиўине қаратылыўы белгиленди.

Сондай-ақ, даўагер тәрепинен даўа талаплары кемейтилген жағдайда, мәмлекетлик бажы қайта есаплап шығылмайтуғынлығы ҳәм төленген мәмлекетлик бажы қайтарылмайтуғынлығы белгиленди.

Неустойка муғдары экономикалық суд тәрепинен Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң 326-статьясына тийкарланып кемейтилгенде, даўагердиң мәмлекетлик бажы бойынша қәрежетлери, неустойканы кемейтпестен өндирилиўи керек болған суммадан келип шыққан ҳалда жуўапкер тәрепинен қапланыўы, егер даўагер мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилген болса, мәмлекетлик бажы жуўапкерден (егер ол мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилмеген болса) жоқарыда белгиленген муғдарда мәмлекет дәраматына өндирилиўи көрсетилди.

Сондай-ақ, экономикалық судқа мүрәжат етиўде киши исбилерменлик субъекти тәрепинен белгиленген ставканың 50 проценти муғдарында мәмлекетлик бажы төленген болып, даўа талаплары қанаатландырылғанда, егер жуўапкер мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилмеген болса, исти көриў нәтийжеси бойынша оннан өндирилетуғын мәмлекетлик бажының муғдары даўагер тәрепинен төленген сумма менен шеклениўи, мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилген мәмлекетлик уйымлар ҳәм басқа да шахслар тәрепинен киши исбилерменлик субектлериниң мәплерин гөзлеп усынылған даўа талаплары қанаатландырылған ямаса қанаатландырыўсыз қалдырылған жағдайда мәмлекетлик бажының тәреплерден улыўмалық тийкарларда өндирилетуғынлығы белгиленди.

Буннан тысқары, егер экономикалық судқа мүрәжат етиўде киши исбилерменлик субъектине мәмлекетлик бажыны төлеўди кешиктириў ямаса бөлип-бөлип төлеў ҳуқықы берилген болса, мәмлекетлик бажы исти көриў нәтийжеси бойынша тийисли тәрептен нызамда белгиленген ставкада өндирилетуғынлығы белгиленди.

Мүлк ҳуқықы, мүлкти талап етип алыў менен байланыслы келиспеўшиликлер бойынша мүлктиң баҳасы анық болмаған жағдайда суд исти көриў даўамында мәмлекетлик бажының дурыс өндирилиўин тәмийинлеў мақсетинде бар ҳүжжетлер тийкарында мүлктиң баҳасын анықлаў илажын көриўи, егер бар ҳүжжетлер тийкарында мүлктиң баҳасын анықлаў имканияты болмаса, оны анықлаў судтың уйғарыўына тийкарланып баҳалаўшы шөлкем тәрепинен әмелге асырылыўы ҳәм баҳалаў қәрежетлери даўагерге жүклениўи белгиленди.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Президентиниң “Фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелериниң жумысын және де раўажландырыў бойынша шөлкемлестириў илажлары ҳаққында”ғы 2017-жыл 10-октябрьдеги қарары 3-бәнтиниң төртинши хатбасында фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелери кеңеслерине фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелериниң мәплерин гөзлеп судқа мәмлекетлик бажы төлеместен даўа арзалары, мәмлекетлик ҳәм хожалық басқарыў уйымлары, жергиликли мәмлекетлик ҳәкимият уйымларының қарарлары, олардың лаўазымлы шахсларының ҳәрекетлери (ҳәрекетсизлиги) үстинен шағымлар бериў ҳуқықы берилген болып, онда даўа арзасын қанаатландырыўсыз қалдырылғанда мәпи гөзленип даўа арзасы киргизилген фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелеринен мәмлекетлик бажы өндирилмейтуғынлығы көрсетилген.

Жоқарыдағы Пленум қарары менен бул қағыйда даўа арзасы көрместен қалдырылған ямаса ис жүргизиўден қыскартылған жағдайда да қолланылыўы лазымлығы белгиленди. Усылардан келип шығып, Пленум қарарына киргизилген қосымша ҳәм өзгерислер физикалық ҳәм юридикалық тәреплердиң судқа мүрәжат етиў көринисиндеги конституциялық ҳуқықларының әмелге асырылыўына хызмет етеди.

Зульфия ХАСАНОВА,

Шымбай районлар аралық экономикалық суды судьясы